1. Dziedzictwo soborowej konstytucji Dei Verbum

Powrót Biblii z niewoli zapomnienia i przywrócenie jej Kościołowi katolickiemu rozpoczął się wraz z pracami Soboru Watykańskiego II oraz promulgowaniem Konstytucji dogmatycznej Dei verbum (18 listopada 1965). „Powszechnie wiadomo, jak wielki impuls do odkrywania na nowo słowa Bożego w życiu Kościoła, do refleksji teologicznej na temat Bożego Objawienia oraz studium Pisma Świętego dała Konstytucja dogmatyczna Dei verbum” – pisze papież Benedykt w posynodalnej adhortacji Verbum Domini (DV 3). Kard. Wojtyła brał aktywny udział w dyskusjach podczas tworzenia się dokumentów soborowych; żył atmosferą „nowej wiosny” biblijnej[5], którą wówczas można było odczuć w Kościele. W świetle soborowej odnowy Biblia znów stawała się księgą ludu Bożego – Kościoła, który „miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie, skoro zwłaszcza w liturgii św. nie przestaje brać i podawać wiernym chleba żywota tak ze stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego (…). Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym o stałym życia duchowego” (KO 21).

Przyszły papież, czytając te słowa wiedział, że Biblia nie jest tylko księgą badań naukowych dla wyspecjalizowanej grupy, ale również księgą życia, pokarmem duszy, normą wiary i źródłem życia duchowego dla osób świeckich, którzy odtąd będą mogli po nią sięgać również w tłumaczeniu na języki narodowe (por. NT przełożono na 1211 języków, a całą Biblię na 457 języków). Komentując nowe dokumenty dla wiernych swojej archidiecezji wskazywał na walory ewangelizacyjne i duszpastersko-wychowawcze lektury Pisma Świętego. Biskup krakowski przekonywał, że „w tych tekstach Sobór daje wyraz temu, jak bardzo pragnie owego dialogu zbawienia, przez który słowo Boże żyje w sercach ludzkich, a «skarbiec Objawienia powierzony Kościołowi… serca ludzkie coraz więcej napełnia» (KO 26”[6]. „Biblia jest [zatem] prawdziwą paideą chrześcijańską” – zauważy później ks. prof. Józef Kudasiewicz[7].

Wśród wielu pytań, które nowemu Papieżowi postawił francuski dziennikarz, pisarz i filozof katolicki pochodzenia żydowskiego Andre Frossard w słynnym „wywiadzie rzece” pt. Nie lękajcie się!, znalazły się także pytania o lekturę Pisma Świętego jako podstawowego źródła wiary[8]. Frossard pytał:

- Jak czytać Biblię? W jakim usposobieniu ducha należy czytać Pismo Święte i w jaki sposób zostaje nam przekazane Objawienie?

Odpowiedź Papieża była bardzo ważna i to nie tylko dla katolików, ale również dla osób, które nie miały wcześniej styczności z oficjalną nauką Kościoła. Jan Paweł II dokonał najpierw uściślenia pojęć, a później zwrócił uwagę, że „czytanie Biblii, w której Objawienie zostało w pewien sposób utrwalone na piśmie, domaga się przede wszystkim postawy ucznia. Ta postawa nie koliduje w żaden sposób z postawą uczonego – wiadomo przecież, że uczonym jest nie tylko ten, kto innych uczy, ale ten, kto w sposób szczególnie dojrzały umie być uczniem, kto głęboko potrafi zgłębiać przedmiot nauki. Poznanie rozumowe Boga jest poniekąd czytaniem Jego obecności w Księdze wszechświata (…). Jeśli czytanie Pisma Świętego ma ukształtować w nas wiarę (raczej: ukształtować naszą wiarę), w takim razie musi ono bardzo wgłębiać się w biblijną treść, a równocześnie przekraczać tę treść w stronę Tego, który za pomocą słów Pisma komunikuje nam Siebie. Jest to całkiem inny rodzaj poznawczy: nie tyle «poznanie Boga», ile «zapoznawanie się z Bogiem»”[9].

Po tej refleksji Papież przechodzi do niezwykle ciekawego wątku dotyczącego sakramentalności Słowa – komunii ze Słowem – kultu Słowa „podobnie jak Ciało Pańskie” (KO 21). Jan Paweł II z wielkim osobistym przekonaniem wyznaje: „Oczy nas nie mylą: przez słowa Pisma Świętego «Bóg komunikuje nam Siebie». W konsekwencji tego, czym On jest, nie należy odróżniać od tego, co On mówi. On jest zawarty w swoim posłaniu w taki sposób, że czytanie Biblii byłoby w rzeczywistości «komunią» i jak gdyby pierwszą wersją Eucharystii”. I w tym momencie Papież jakby zatrzymuje się w swojej refleksji, jakby nie chciał wszystkiego powiedzieć, gdyż od razu dodaje: „Chętnie bym o tym szerzej porozmawiał, ale Papież na razie chce na tym poprzestać…”[10].

Po 35 latach od promulgacji konstytucji Dei verbum – już jako Papież – w przededniu nowego millenium w Liście apostolskim Tertio millennio adveniente(1999) apelował, by „powrócić z odnowionym zapałem do Biblii «czy to przez świętą Liturgię, przepełnioną Bożym słowami, czy przez pobożną lekturę, czy przez odpowiednie do tego instytucje i inne pomoce» (KO 25)” (TMA 40). Jak widać Sobór Watykański II zaproponował nie tyle reformę, co odnowę – aktualizację katolicyzmu przez powrót do głównych korzeni wiary: Biblii, wielkich Ojców Kościoła z pierwszego tysiąclecia i średniowiecznych mistrzów teologii. Prawdą jest ,że wiele udało się zrobić na polu apostolstwa biblijnego w Polsce, dynamicznie rozwija się grono specjalistów – biblistów (Stowarzyszenie biblistów polskich – powstałe 2003 r.)[11], powstają nowe przekłady Pisma Świętego na język polski, budzą się nowe inicjatyw na polu duszpasterstwa biblijnego (np. ogólnopolska niedziela i tydzień biblijny przypadająca w III niedzielę Wielkanocą). Niestety, wciąż aktualne jest wołanie ojców soborowych i bł. Jana Pawła II o żywy kontakt z Księgą natchnioną, o umiłowanie słowa Bożego przez wiernych duchownych i świeckich.

Wymownym faktem stałej troski Papieża o realizację soborowych postulatów zawartych zwłaszcza w szóstym rozdziale Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym, było przyjęcie nowego Katechizmu Kościoła Katolickiego (11 października 1992), jednego z najbardziej biblijnych katechizmów Kościoła – katechizmu II Soboru Watykańskiego[12]. Innym wymownym przykładem zaangażowania Jana Pawła II w posoborowy apostolat biblijny w Polsce było podpisanie przez niego – na krótko przed śmiercią – słowa wstępnego do Nowego Komentarza Biblijnego Edycji św. Pawła (11 lutego 2005) i błogosławieństwo udzielone nowej inicjatywie środowiska biblistów polskich dotyczącego powstania Dzieła Biblijnego w naszym kraju. Później przyjęło ono oficjalnie patronat Jana Pawła II[13]. Kolejne tomy nowego komentarza biblijnego noszą ważną dedykację: „Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II, który umiłowaniem i znajomością Bożego natchnionego Słowa stał się dla nas i dla wielu Nauczycielem i Przewodnikiem na drodze odkrywania skarbów zawartych w Biblii”[14].

2. Potrzeba odnowy praktyki lectio divina

Pierwszy i podstawowy kontakt z Biblią wiąże się z osobistą bądź wspólnotową lekturą. „Weź to, czytaj!” – usłyszał młody Augustyn (Confessiones VIII, 12)[15]. To wezwanie okazało się początkiem jego nawrócenia i drogi ku dojrzałości w wierze. Pobożna lektura to pierwszy krok w duchowej wędrówce ku wzgórzom Słowa Bożego. „Gromadźcie się wokół wzgórz Pisma Świętego. Tam odnajdziecie rozkosz waszego serca, tam nie ma nic zatrutego, nic szkodliwego, tam najobfitsze pastwiska” – zapewniał biskup Hippony (Sermones 46,24n)[16]. Wytrwała i systematyczna lektura otwiera kolejne etapy prawdziwej drogi duchowej nazywanej przez Ojców Kościoła praktyką lectio divina. Sobór Watykański II nie używa jeszcze tego terminu – pisze o „pobożnej lekturze” (KO 25)[17]. Papież Jan Paweł II w początkach swojego nauczania również nie używał tego terminu, ale stale wskazywał na Pismo Święte jako źródło życia duchowego chrześcijan[18]. W konsekwencji w encyklice o Duchu Świętym (1986) stwierdzi, że współczesny człowiek potrzebuje modlitwy, która rodzi się z mocy i działania Ducha Świętego. Modlitwa, zwłaszcza ta inspirowana tekstami biblijnymi, staje się dla człowieka narzędziem przeciwstawienia się współczesnym zagrożeniom (por. DV 65).

Jan Paweł II wielokrotnie sam daje przykład posługiwania się Biblią i czerpania z jej bogactwa[19]. Wiele jego dokumentów jest wprost inspirowanych konkretnymi testami i perykopami ewangelicznymi (np. adhortacja apostolska o powołaniu i misjach świeckich jest właściwie wielkim komentarzem do ewangelicznej przypowieści o pracownikach winnicy – Mt 20,1-16 czy List do młodych, gdzie odnajdujemy pogłębioną analizę rozmowy Chrystusa z młodzieńcem – Mk 10,17-22)[20]. Warto prześledzić również jego wskazania pod kątem wezwań do praktykowania lectio divina. Pierwsza uwaga, która narzuca się w tej refleksji dotyczy faktu, że z biegiem lat coraz częściej pojawia się sam termin lectio divina i coraz częstsza jest też zachęta do osobistej lektury skierowana do duchownych i świeckich. Po drugie, wraz z zbliżaniem się Wielkiego Jubileuszu, jego nauczania zawarte w oficjalnych dokumentach są coraz częściej przekładane na konkretne wskazania formacyjno-duszpasterskie.

Zgodnie z tym, co mówi Sobór, że Pismo Święte powinno stać się „pokarmem duszy” i „źródłem życia duchowego” wszystkich wiernych, Ojciec św. zwraca się w kolejnych swoich adhortacjach posynodalnych do różnych grup wiernych z wezwaniem do praktykowania modlitewnej lektury Pisma Świętego.

Najpierw podobnie jak we wskazaniach soborowych zwraca się z apelem do kapłanów. W adhortacji Pastores dabo vobis poświęconej współczesnej formacji kapłanów, Ojciec św. z wielką troską zwraca się do nich z przypomnieniem wartości modlitwy, liturgii i służby w życiu kapłańskim (por. PDV 38-40)[21].

„Modlitwa chrześcijańska bowiem, żywiąc się Słowem Bożym, stwarza idealne warunki, aby każdy mógł odkryć prawdę swego istnienia oraz istotę jedynego i niepowtarzalnego planu życia, zawierzonego mu przez Ojca. Koniecznie zatem należy wychowywać, szczególnie dzieci i młodzież, do wytrwałej modlitwy i medytacji Słowa Bożego; milcząc i słuchając, będą mogli usłyszeć Boże wezwanie do kapłaństwa i wielkodusznie na nie odpowiedzieć” (PDV 38). I dalej Ojciec Święty przypomina kapłanom, że Słowo Boże jest światłem, które pozwala wiernym ocenić swoje życie, pojęte jako odpowiedź na Boże wezwanie i pomaga przyjąć w wierze dar osobistego powołania (por. PDV 39).

Następnie, omawiając potrzebę stałej formacji kapłańskiej, zwraca uwagę przede wszystkim na formację duchową, która według niego, stanowi element formacyjny „najwyższej wagi” (por. PCV 45). Formacja ta ma prowadzić do zażyłej i nieustannej łączności z Ojcem przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. Ojciec Święty stwierdza w sposób jednoznaczny: „Niech nauczą się szukać Chrystusa w wiernym rozważaniu Słowa Bożego" (PDV 45). Wprost potrzebę praktykowania lectio divina omawia Papież w punkcie 47. Stwierdza tam w sposób prosty i wyraźny, że „istotnym elementem formacji duchowej jest połączone z rozmyślaniem i modlitwą czytanie Słowa Bożego (lectio divina),słuchanie pokorne i pełne miłości Tego, który mówi” (PDV 47). Następca Apostołów swoim współpracownikom zwraca ponadto uwagę na to, że w świetle i w mocy Słowa Bożego można do końca odkryć i zrozumieć swoje powołanie, ułatwić proces osobistego nawrócenia i pozwolić wzbudzić w sercu myśli Boże do tego stopnia, że wiara, w odpowiedzi na Słowo, staje się nowym kryterium osądu i oceny ludzi, rzeczy, wydarzeń i problemów. Słowo Boże pozwala kapłanowi spotkać się z samym Bogiem, przemawiającym do człowieka, a pełne miłości poznanie i modlitewna zażyłość ze Słowem Bożym mają szczególne znaczenie dla wypełniania przez kapłana misji prorockiej, zwłaszcza w kontekście potrzeby „nowej ewangelizacji” (por. PDV 47). Ojciec Święty, mówiąc o stałej formacji kapłańskiej, a także o odpowiedzialności biskupa za tę formację, proponuje m.in. zorganizowanie specjalistycznych kursów biblijnych jako inicjatywy sprzyjającej postępowi formacji stałej. Taki sposób formacji pozwoli kapłanowi zachować „młodość” ducha (PDV 79). Jest to szczególnie ważne wobec wielkich wymogów współczesności. Według badań przeprowadzonych wśród młodzieży na początku lat 90-tych okazało się, że nie widziała ona w kapłanie wzoru modlitwy i nie uznawała w nim autorytetu w przekazywaniu wiedzy o modlitwie[22]. W omawianej adhortacji widać wyraźne wezwanie Ojca Świętego do praktykowania lectio divina w odniesieniu do życia kapłańskiego.

Podobne elementy zawiera adhortacja apostolska o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i świecie, w której Ojciec Święty zwraca uwagę na wartość Słowa Bożego dla tej grup osób w Kościele[23]. Wobec osób konsekrowanych Jan Paweł II wypowiada najpierw bardzo ważną prawdę, że Słowo Boże jest podstawą wszelkiej duchowości chrześcijańskiej. Ono to pozwala umacniać osobistą więź z żywym Bogiem oraz Jego zbawczą i uświęcającą wolą (por. VC 94). Następnie wyraźnie mówi o lectio divina: „Dlatego właśnie, od samego początku istnienia zgromadzeń życia konsekrowanego, zwłaszcza monastycznych, przywiązywano zawsze najwyższą wagę do lectio divina. Dzięki niej Słowo Boże zostaje przeniesione w życie i rzuca na nie światło mądrości, które jest darem Ducha” (VC 94). I dalej ukazuje wartość pism Nowego Testamentu, zwłaszcza Ewangelii, które nazywa „sercem całego Pisma Świętego”, by wskazać w końcu na wzór medytacyjnej lektury Biblii w osobach Chrystusa i Maryi: „Warto zatem, aby osoby kon­sekrowane uczyniły przedmiotem wytrwałej medytacji teksty ewangeliczne i inne pisma nowotestamentowe, które ukazują słowa i czyny Chrystusa i Maryi Panny” (VC 94).

Nawiązując do tradycji monastycznej i praktyki mniszej Ojciec św. podkreśla wielką wartość indywidualnej i wspólnotowej lektury i medytacji Biblii[24]. Pozwala ono na radosne dzielenie się bogactwem zaczerpniętym ze Słowa Bożego, dzięki któremu bracia czy siostry pomagają sobie nawzajem w duchowym rozwoju. Przy okazji zachęty skierowanej do osób konsekrowanych Ojciec św. nie zapomina i nie wyłącza z grona zaproszonych do lektur duchowej innych osób duchownych: „Dobrze by było, gdyby z praktyki korzystali także inni członkowie ludu Bożego, kapłani i świeccy, prowadząc – w formach odpowiadających charyzmatowi danego Instytutu – szkoły modlitwy, duchowości i modlitewnej lektury Pisma Świętego, w którym «Bóg (...) zwraca się do ludzi jak do przyjaciół (por. Wj 33,11; J 15,14-15) i obcuje z nimi (por. Bar 3,38), aby ich zaprosić do wspólnoty z sobą i przyjąć ich do niej»" (VC 94). Kontynuując, Ojciec Święty zauważa, że jak uczy tradycja duchowości, z rozważania Słowa Bożego, a przede wszystkim z rozważania tajemnic Chrystusa rodzi się siła kontemplacji i gorliwość w apostolacie. Papież zauważ także, że we wspólnotach kontemplacyjnych i apostolskich wielkich dzieł dokonywali zawsze ludzie modlitwy, którzy stali się autentycznymi interpretatorami i wykonawcami woli Bożej. Niezbędne światło dla osobistego czy wspólnotowego rozeznania czerpali z obcowania ze Słowem Bożym. Ono pozwalało im odkrywać drogi Pana w znakach czasu. W ten sposób ukształtowali w sobie swoisty „instynkt nadprzyrodzony”, dzięki któremu nie upodobnili się do mentalności tego świata. Mogli oni w ten sposób odnawiać swój umysł, aby rozpoznawać wolę Bożą (VC 94). Na przykładzie omawianego dokumentu widać w nauczaniu papieskim wyraźne wezwanie do praktykowania lectio divina przez osoby życia konsekrowanego, odwołując się w tym względzie do bogatej tradycji Kościoła.

W tym samym punkcie Vita consecrata Papież mówi również o praktykowaniu lectio divina przez cały lud Boży, a więc także przez osoby świeckie. Potwierdza to wcześniejsze nauczanie papieża zawarte w adhortacji o powołaniu i misji świeckich w Kościele i świecie. W dokumencie tym Jan Paweł II pisze m.in. o potrzebie stałej formacji osób świeckich w Kościele, odwołując się do ewangelicznego obrazu krzewu winnego i latorośli, by podkreślić wezwanie do stałego wzrastania, dojrzewania i przynoszenia obfitszego owocu (por. ChL 57). Papież przypomina osobom świeckim, że warunkiem życia zgodnego z wolą Bożą jest „pełne gotowości i uważne wsłuchiwanie się w Słowo Boże i naukę Kościoła, synowska i wytrwała modlitwa, korzystanie z mądrego i troskliwego kierownictw duchowego” (ChL 58). Szczególnym miejscem stałej formacji jest parafia. Jednym z jej istotnych zadań jest, według Ojca św., wychowanie do słuchania Słowa Bożego w liturgii i w osobistym dialogu z Bogiem (por. ChL 61). Realizuje się to najczęściej przez udział w małych wspólnotach kościelnych, w kręgach biblijnych czy wspólnotowych celebracjach biblijnych. Wielką pomocą będzie także katecheza na wszystkich poziomach nauczania, która winna zawsze zawierać element biblijny (por. CT 25-27; PDK 58-61; IBK IV, C)[25].

Apel do pogłębionej lektury Pisma Święte Jan Paweł II skierował również do polskiej młodzieży[26] oraz do nauczycieli i wychowawców podczas pielgrzymek do naszego kraju[27].

Ponowne wezwanie do praktykowania lectio divina rozległo się w związku z obchodami Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. W wydanym na jego zakończenie Liście apostolskim Nuovo millennio ineunte Papież zwraca uwagę na modlitwę i kontemplację Bożego oblicza, które powinny „czerpać inspirację z tego, co mówi Pismo Święte”. Jan Paweł II na progu nowego tysiąclecia przekonuje, że „zachowując więź z Pismem Świętym, otwieramy się na działanie Ducha (por. J 15,26), z którego teksty biblijne biorą początek, a zarazem na świadectwo Apostołów (por. J 15,27), którzy bezpośrednio zetknęli się z Chrystusem, Słowem życia, widzieli Go na własne oczy, słuchali własnymi uszami, dotykali rękami (por. 1 J 1,1)” (NMI 17)[28]. Ponawiając wezwanie, aby na nowo rozpoczynać od Chrystusa (nr 29-41), akcentuje potrzebę słuchania słowa Bożego (nr 39) i obowiązek jego głoszenia (nr 40-41). Jan Paweł II przypomniał, że „od kiedy Sobór Watykański II podkreślił kluczową rolę słowa Bożego w życiu Kościoła, poczyniono z pewnością wielkie postępy w praktyce wytrwałego słuchania i wnikliwego odczytywania Pisma Świętego. Przyznano mu należne, zaszczytne miejsce w publicznej modlitwie Kościoła (…). Przede wszystkim zaś samo dzieło ewangelizacji i katechezy czerpie żywotne soki właśnie z tej więzi ze słowem Bożym. Należy ją umacniać i pogłębiać (..) także poprzez rozpowszechnianie księgi Pisma Świętego w rodzinach” – apeluje Papież (NMI 39; por. FC 60).

Po tym apelu wprost podejmuje temat medytacyjnej lektury Biblii, czyniąc to z wyjątkowym przynagleniem: "Konieczne jest zwłąszcza, aby słuchanie słowa Bożego stawało się żywym spotkaniem, zgodnie z wiekową i nadal aktaualną tardycją lectio divina, pomagająca odnaleźć w biblijnym tekście żywe słowo, które stawia pytania, wskazuje kierunek, kształtuje życie” (NMI 39).

W tym wezwaniu podkreślona jest przede wszystkim wielka żywnotność tej starożytnej praktyki w Kościele. Potwierdzi to w jeszcze jednym dokumencie podejmującym kwestię modlitwy opartej na Biblii nt. Różańca św. Rosarium Virginis Mariae (RVM 29-30)[29]. Różaniec nie zastępuje lectio divina, lecz go zakłada i ułatwia (RVM 29). „Im głębsza znajomość Ewangelii, tym lepsze odmawianie różańca” – podkreśla prof. Józef Kudasiewicz[30]. Papież wrażliwy na prawidłowo rozumiany kult maryjny zachęca, aby dać modlitwie maryjnej głębsze podstawy biblijne. Zaleca, by po zapowiedzi każdej tajemnicy, „odczytać odnośny tekst biblijny (…). Inne słowa nie są bowiem nigdy tak skuteczne, jak Słowo natchnione. Należy go słuchać, mając pewność, że jest to Słowo Boga, wypowiedziane na dzisiaj i «dla mnie»” (RVM 30).

Zwieńczeniem odniesień Jana Pawła II na temat lectio divina są wskazania zawarte w adhortacji apostolskiej Eccleisa In Europa[31]. Papież po latach wytężonej posługi, po zorganizowaniu dwóch Synodów Specjalnych poświęconych Europie, dochodzi do przekonania, że „pilnym zadaniem Kościoła jest ponowne głoszenie mieszkańcom Europy wyzwalającego przesłania Ewangelii” (EiE 2). Tym razem ma to być orędzie nadziei – „Ewangelia nadziei”.

Nowe tysiąclecie chrześcijaństwa zainicjował symboliczny gest Jana Pawła II, który przechodząc przez Drzwi Święte wzniósł wysoko księgę Ewangelii. Ten gest powtórzony został przez Biskupów w katedrach poszczególnych diecezji na całym świecie. We wspomnianej zaś adhortacji wezwał wszystkich wiernych: „Weźmy do ręki tę Księgę! Przyjmijmy ją od Pana, który stale nam ją przekazuje za pośrednictwem swojego Kościoła (por. Ap 10,8). Połykajmy ją (por. Ap 10,9), aby stała się życiem naszego życia. Zasmakujmy w niej aż do końca; nie będzie nam szczędzić trudu, ale da nam radość, bo jest słodka jak miód (por. Ap 10,9-10). Będziemy pełni nadziei i zdolni przekazywać ją każdemu mężczyźnie i każdej kobiecie, których spotkamy na naszej drodze” (EiE 65). Zauważamy w tym papieskim apelu zarys „drogi formacji biblijnej”: weźmy Biblię do ręki (lectio – czytaj!), przyjmijmy ją od Pana (meditatio – rozważ!), połykajmy ją, zasmakujmy w niej (oratio/contempatio – módl się!), a będziemy zdolni przekazywać ją innym (actio – żyj Słowem!). Poszczególne etapy tej prawdziwej drogi duchowej to nic innego jak przypomnienie starożytnej praktyki lectio divina. Medytacyjna i modlitewna lektura Biblii prowadzi od lektury wprost do życia słowem Bożym, do świadectwa o Słowie - Jezusie Chrystusie.

W naszych czasach wciąż aktualny jest zatem soborowy postulat konstytucji Dei Verbum: niech kapłani, osoby konsekrowane, katecheci, animatorzy świeccy i wszyscy wierni odpowiedzą na zachętę, aby przez częste czytanie pism Bożych osiągali „najwyższą wartość poznania Jezusa Chrystusa” (Flp 3,8; por. KO 25). Soborowe i milenijne wezwania formacyjne Jana Pawła II wyznaczają konkretne zadania, które „tu i teraz” stoją przed Kościołem: dobra homilia niedzielna, katecheza biblijna, parafialne kręgi biblijne, formacja biblijna w ruchach, stowarzyszeniach i wspólnotach kościelnych oraz ciekawe i fachowe strony internetowe popularyzujące apostolat biblijny[32]. Właściwa realizacja tych zadań domaga się fachowej pomocy ze strony odpowiednio przygotowanych teologów - biblistów, którzy powinni ukierunkować swe prace ku duszpasterstwu, licząc zarazem, że wyniki ich badań będą weryfikowane w parafiach i salach szkolno-katechetycznych[33].

Abp Mieczysław Mokrzycki podczas I Kongresu Biblijnego w Warszawie zauważył, że „niekiedy formułowano zarzuty, że Jan Paweł II zbyt mało korzystała ze współczesnych osiągnięć biblistyki, [a] w jego pismach czy nauczaniu, rzeczywiście mało jest odniesień do tego typu teologicznej egzegezy. Ale to podczas jego pontyfikatu bibliści, bibliście i językoznawcy przygotowali – promowane przez Papieską Komisję Biblijną – nowoczesne metody naukowe. Dokumenty takie jak: «O interpretacji Biblii w Kościele», czy «Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej», a także «Biblia a moralność» powstały przy pełnej aprobacie Jana Pawła II. Papież wyraził jednoznacznie poparcie dla konieczności interpretacji tekstów biblijnych w kontekście literackim i historycznym, czy nowego nurtu w filozofii hermeneutycznej (…). Wzywał ich [biblistów] także do modlitwy do Ducha Świętego o światło, które pozwoli im rozeznawać Słowo Boże w interpretowanych tekstach. Najważniejsze bowiem jest, by orędzie Biblii było nieustannie aktualizowane we wciąż zmieniającej się sytuacji współczesnego świata”[34].

3. Przykład lectio divna ze środowych rozważań nt. psalmów

Wyjątkowym przykładem modlitewnej lektury Pisma Świętego są papieskie katechezy Jana Pawła II nt. psalmów. Są to rozważania nad tym wyjątkowym zbiorem tekstów, które od zawsze służyły ludowi jako „przedziwny skarbiec modlitwy”. Papież Jan Paweł II rozpoczął tę osobistą lectio divina nad psałterzem 28 marca 2001 r., a po jego „odejściu do domu Ojca”, kontynuował ten cykl rozważań i doprowadził do jego szczęśliwego zakończenia – papież Benedykt XVI (15 lutego 2006)[35].

W pierwszym rozważaniu pt. Psalmy w tradycji Kościoła Jan Paweł II tak uzasadnił potrzebę kolejnej próby zatrzymania się nad bogactwem codziennej modlitwy ludu Bożego – Liturgią Godzin: „Pragnę, by były one dla wszystkich zachętą i pomocą w modleniu się tymi samymi słowami, którymi posługiwał się Jezus i które od tysięcy lat są obecne w modlitwie Izraela i Kościoła (…). Nasza lektura będzie miała na celu wydobycie z psalmów zwłaszcza ich religijnego sensu, by ukazać, w jaki sposób teksty te, napisane wiele wieków temu przez wierzących Żydów, mogą być włączone w modlitwę uczniów Chrystusa. Będą nam tu pomocne odkrycia egzegetyczne, lecz wspólnie będziemy czerpać naukę z Tradycji, a zwłaszcza wsłuchiwać się w głos Ojców Kościoła”[36].

Papież wyraźnie dał do zrozumienia, że chodzi o pogłębioną, modlitewną i medytacyjną lekturę we wspólnocie, w oznaczonych porach, z zachowaniem rytmu i tradycji liturgicznej Kościoła. Konstytucja o liturgii przypomniała, że celebrowanie Liturgii Godzin wymaga nie tylko zharmonizowania głosu z modlitwą serca, lecz także troski o głębsze poznanie liturgii i Pisma Świętego, a zwłaszcza psalmów” (KL 90). Z kolei Katechizm Kościoła Katolickiego przypomina, że „czytanie słowa Bożego w każdej Godzinie (z responsoriami czy troparionami, które po nim następują) a w niektórych Godzinach czytania Ojców Kościoła czy mistrzów życia duchowego, objawiają głębiej sens celebrowanego misterium, pomagają lepiej zrozumieć psalmy i przygotowują do modlitwy wewnętrznej. W ten sposób lectio divina, podczas której słowo Boże jest czytane i rozważane, by stało się modlitwą, jest zakorzeniona w celebracji liturgicznej” (KKK 1177).

Rozważania środowe zachowały porządek nowego układu Liturgii Godzin, określonego przez Konstytucję apostolską wprowadzającą ją w życie (1 listopada 1970) oraz Ogólne wprowadzenie do Liturgii Godzin[37]. Papież rozważał po kolei teksty zawarte w brewiarzowym psałterzu w układzie czterotygodniowym, najpierw z jutrzni (zakończone kantykiem Zachariasza – 85 katechez), a później z nieszporów (zakończone kantykiem Maryi – 79 katechez)[38].

Każde rozważanie zachowuje rytm lectio divina. Najpierw odczytywany jest tekst psalmów lub kantyku (lectio), a później Ojciec św. wprowadza w medytację (meditatio), kończąc zazwyczaj zachętą do modlitwy i życia według usłyszanego słowa Bożego (otario i actio). Odpowiada to zatem klasycznej strukturze praktyki modlitewnej lektury Pisma Świętego, gdzie rozpoczyna się czytaniem tekstu, które rodzi pragnienie autentycznego poznania jego treści: co mówi tekst biblijny sam w sobie?, później ma miejsce rozważanie, w którym stawiamy sobie pytanie: co mówi tekst biblijny nam? (VD 87)[39].

To jest etap, na którym Papież poprzestaje, gdyż katecheza jest tylko „wprowadzeniem do lectio divina, to znaczy do lektury Pisma Świętego czynionej «według Ducha», który mieszka w Kościele” (DOK 127; por. IBK IV, C,3)[40]. Od tego momentu każdy osobiście, ale może także wspólnotowo podjąć refleksję nad podanym tekstem. Istotą jest, aby dojść do etapu modlitwy, która zakłada pytanie: co my mówimy Panu w odpowiedzi na Jego Słowo? Odpowiedź na tak postawione pytanie winno prowadzić do kontemplacji, podczas której przyjmujemy – jako dar Boga – Jego spojrzenie przy ocenie rzeczywistości i pytamy: jakiego nawrócenia umysłu, serca i życia domaga się od nas Pan? „Kontemplacja ma bowiem wyrobić w nas «zmysł Chrystusowy» (1 Kor 2,160. Słowo Boże jawi się tutaj jako kryterium rozeznania: jest ono «żywe, (…) skuteczne i ostrzejsze niż wszelki miecz obosieczny, przenikające aż do rozdzielenia duszy i ducha, stawów i szpiku, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca» (Hbr 4,12). Warto też – zaznacza papież Benedykt XVI – przypomnieć, że lectio divina w swej dynamice nie kończy się, dopóki nie doprowadzi do działania (actio), sprawiającego, że życie wierzącego staje się darem dla innych w miłości” (VD 87).

***

Głębokie refleksje nad psałterzem brewiarzowym odczytanym w rytmie lectio divina przez obydwu Papieży moją charakter mistagogiczny. Podprowadzają odmawiających dziś liturgiczną modlitwę całego Ludu Bożego do Pana, który „pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach / prowadzi mnie nad wody, gdzie odpocząć mogę, orzeźwiają moją duszę / wiedzie mnie po ścieżkach właściwych przez wzgląd na swoją chwałę” (Ps 23). Wielokrotnie odmawialiśmy lub śpiewaliśmy ten psalm w czasie liturgii niedzielnej i w dni powszednie, a mimo to, być może, naprawdę go nie znamy. Wybitny filozof Henri Bergson mówi o nim: „Setki książek przeczytałem, nie dały mi tyle światła i pociechy, ile te wersety Psalmu 22 (23): Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego… Chociażbym chodził ciemną doliną, zła się nie ulęknę, bo Ty jesteś ze mną”[41].Każdy tekst biblijny niesie nadzieje i rozbudza w nas gotowość, by odpowiedzieć każdemu, kto zażąda uzasadnienia tej nadziei, która w nas jest (por. 1 P 3,15). Warto zatem pójść po biblijnych śladach błogosławionego Jana Pawła II, który tak umiłował Pismo Święte, że stał się dla nas Nauczycielem i Przewodnikiem na drodze odkrywania skarbów zawarty w nim.

Summary

Blessed John Paul II as a promoter of lectio divina revival