Miłosierdzie

2016-04-06

Do języka polskiego wyraz miłosierdzie dostał się zapewne za pośrednictwem języka staroczeskiego, podobnie jak znaczna część terminologii chrześcijańskiej, na przykład słowa: anioł, apostoł, bierzmowanie, biskup,chrzcić, chrzest, chrześcijanin, cmentarz, diabeł,dziekan, jałmużna, kacerz, kaplica, kapłan, kielich,klasztor, kolęda, kościół, kruchta, krzyż, lucyper,mnich, msza, nieszpory, ofiara, ofiarować, ołtarz,opat, opłatek, pacierz, papież, pleban, poganin,pop, post, prałat, przeor, sobota, szatan,wigilia, żegnać, żyd. Pamiętajmy wszak, że chrzest, którego 1050. rocznicę obchodzimy w tym roku, przyjęliśmy od Czechów. W językach słowiańskich omawiany wyraz pojawił się z całą pewnością w związku z prowadzoną na terenie Słowiańszczyzny misją chrystianizacyjną, przebiegającą między innymi z udziałem braci św. św. Cyryla i Metodego – apostołów Słowian, jak zwykło się o nich mówić, co tłumaczyłoby obecność formy milosrьdije także w języku staro-cerkiewno-słowiańskim.

Można by więc z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że w języku dawnych Słowian istniał wyraz *milosŕ̥dьje (gwiazdka oznacza rekonstrukcję). Jednak co do jego genezy badacze nie są zgodni. Przykładowo, profesor Witold Doroszewski upatrywał w nim kalkę (odwzorowanie) łacińskiej struktury misericordia, podobnie jak w staropolskim przymiotniku miłosirdy ‘miłosierny’ widział tłumaczenie łacińskiego misericors (nieco odmienne zdanie co do relacji pomiędzy tymi dwoma słowami, tj. miłosierdzie i miłosirdy, miał prof. Witold Taszycki, który uważał, że forma przymiotnika miłosierny jest derywatem, czyli wyrazem pochodnym, od rzeczownika miłosierdzie). Współcześni językoznawcy (etymolodzy), na przykład Wiesław Boryś, a nawet Andrzej Bańkowski (znany z oryginalnych, nierzadko odosobnionych i pozostających w sprzeczności do tradycyjnych ujęć opinii) twierdzą raczej, że słowiański rzeczownik *milosŕ̥dьje, od którego pochodzi polskie miłosierdzie,został utworzony na bazie przymiotnika *milosŕ̥dъ za pomocą sufiksu (przyrostka) słowotwórczego *-ьje.

Stanowiący podstawę interesującego nas rzeczownika przymiotnik *milosŕ̥dъ to ze słowotwórczego punktu widzenia wyraz złożony (złożenie właściwe lub inaczej compositum), którego pierwszy człon pochodzi od prasłowiańskiego przymiotnika *milъ, znaczącego ‘sprawiający przyjemne wrażenie, przyjemny, życzliwy; drogi, kochany; budzący współczucie’, natomiast człon drugi stanowi rzeczownik *sŕ̥dъ, od którego pochodzi prasłowiańskie *sŕ̥dьce, czyli ‘serce’. Wykładnikiem kompozycji, spajającym oba człony był tu interfiks (wrostek) -o-. Taka budowa wyrazu*mil-o-sŕ̥dъ według W. Borysia stanowiła wierne odwzorowanie struktury gockiego arm-hairts, starowysokoniemieckiego arm-herz czy łacińskiego miser-i-cors. Z kolei zdaniem A. Bańkowskiego gockie arm-hairts, a właściwie arma-hairtsbyło ścisłym, a nawet „nazbyt ścisłym”, bo „semantycznie nietrafnym” tłumaczeniem łacińskiego misericors; wszak gockie arm odpowiadające łacińskiemu miser znaczyło ‘ubogi, nędzny, żałosny, nieszczęsny’ (dzisiejsze niem. arm także znaczy ‘ubogi, biedny’). Badacz ten twierdzi, że „w grę tu wchodzi ciekawa w terminologii chrześcijańskiej adaptacja semantyczna tego łacińskiego adi. [przymiotnika – dop. M.M.] do przekładu gr. eúsplanchnos (jako najbardziej pozytywnego epitetu Boga)”.

Reasumując, można stwierdzić, że z punktu widzenia struktury słowa *mil-o-sŕ̥dъ (od którego pochodzi młodsza postać z sufiksem *-ьnъ, tj. *mil-o-sŕ̥dьnъ, skąd bierze się polskie miłosierny) przymiotnik ten znaczył ‘taki, który ma przyjemne, życzliwe serce’. Miłosierdzie zaś, poświadczone w języku polskim od XIV wieku, to z kolei ‘okazywanie serca, sympatii; bycie łaskawym, przychylnym serdecznym’. Współcześnie, najogólniej rzecz ujmując, słowo miłosierdzie oznacza po prostu ‘współczucie okazywane komuś, litość’.

Literatura:

Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 328–329.

Doroszewski W., Staropolskie „miłosirdy”, „Poradnik Językowy” 1950, z. 3, s. 19.

Taszycki W., Staropolskie „miłosirdny”, „Poradnik Językowy” 1950, z. 5, s. 18–20.