Miłość i odpowiedzialność w wychowaniu
2016-08-22
1. W poszukiwaniu źródeł
Przed laty ukazała się ważna praca naukowa Karola Wojtyły, wówczas wykładowcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, pt. Miłość i odpowiedzialność. Dzieło to miało kilka wydań w języku polskim oraz sporo tłumaczeń obcojęzycznych: w języku francuskim, włoskim, hiszpańskim, portugalskim, angielskim, niemieckim, a nawet szwedzkim i japońskim (Wojtyła, 9). Impulsem do napisania tej pracy były wykłady z etyki, które prowadził Papież dla studentów już w latach 1958-59 (Weigel, 1190). Pierwsze wydanie książki w języku polskim ukazało się w roku 1960, natomiast pierwszy przekład na język angielski w 1981 r., ostatni z 2013 roku. Praca napisana została trudnym, naukowym językiem. Porusza tematy etyczne niezwykle istotne, ponadczasowe i ogólnoludzkie, przede wszystkim zagadnienie miłości i odpowiedzialności za drugiego człowieka.
„Miłość we wzajemnych stosunkach pomiędzy ludźmi nie jest czymś gotowym – przekonywał Wojtyła. Jest ona naprzód zasadą czy też ideą, do której ludzie muszą niejako podciągnąć swe postępowanie, jeżeli chcą – czego chcieć powinni – uwolnić je od nastawienia użytkowego, czyli konsumpcyjnego (łac. consumere – zużywać) względem innych osób” (Wojtyła, 31).
Można przenieść to przekonanie również na płaszczyznę pedagogiczną, gdzie drugiej osoby, ucznia – wychowanka nie można traktować jako środka do osiągnięcia celu dydaktycznego. Jeśli wychowawca i wychowanek tak ułożą swoje relacje, że „będzie wyraźnie widać wspólne dobro, któremu obaj służą, wówczas niebezpieczeństwo traktowania osoby poniżej tego, czym ona naprawdę jest, zmniejszy się i zbliży niejako od zera. Miłość bowiem będzie stopniowo wypierać w postępowaniu obu zainteresowanych stron nastawienie czysto użytkowe czy też konsumpcyjne…” (Wojtyła, 31n). Pismo Święte potwierdza, że tylko ten, kto kocha – prawdziwie wychowuje (Prz 3, 12; Hbr 12, 6; Ap 3, 19). Jest to miłość wymagająca – odpowiedzialna – zatroskana o dobro wspólne. „Istnieje [zatem] w miłości odpowiedzialność – jest to odpowiedzialność za osobę, tę, którą się wciąga w najściślejszą wspólnotę bycia i działania, którą się czyni poniekąd swoją własnością, korzystając z jej oddania. I dlatego istnieje też odpowiedzialność za własną miłość: czy jest ona taka, tak dojrzała i tak gruntowna, że w jej granicach to ogromne zaufanie drugiej osoby, zrodzona z jej miłości nadzieja, że oddając siebie nie traci swej «duszy», ale raczej przeciwnie, odnajduje tym większą pełnię jej istnienia – czy to wszystko nie dozna zawodu” – pytał prof. Wojtyła. Czyż ten fundamentalny niepokój nie pojawia się właśnie w relacji wychowawca – wychowanek, w której wychowawca również korzysta z „oddania” (zaufania) wychowanka? „Odpowiedzialność za miłość sprowadza się, jak widać, do odpowiedzialności za osobę, z niej wypływa i do niej też powraca. Dlatego jest to odpowiedzialność ogromna. Ale ogrom jej rozumie tylko ten, kto ma gruntowne poczucie wartości osoby” – dodaje (Wojtyła, 116)[1].
W tej samej pracy Autor podejmuje problem wychowania miłości. I pyta: „Co to znaczy «wychowanie miłości»? Czy miłość w ogóle można wychować? Czy nie jest ona czymś od razu gotowym, czymś danym człowiekowi czy też dwojgu ludziom jako pewnego rodzaju przygoda serca? Tak mniemają bardzo często zwłaszcza młodzi…” (Wojtyła, 123n). W kontekście pedagogicznym warto też zapytać: czy dotyczy to również odpowiedzialnej miłości wychowawcy? Czy można pedagoga wychować do miłości i odpowiedzialności?
Święty Papież już wówczas przekonywał, że „człowiek jest istotą niejako skazaną na twórczość. Twórczość ta obowiązuje również w dziedzinie miłości. Jakże często jesteśmy świadkami tego, że z obiecującego «tworzywa» uczuć i pragnień nie kształtuje się prawdziwa miłość, owszem – często coś wręcz przeciwnego, podczas gdy nieraz ze skromnego «tworzywa» kształtuje się naprawdę wielka miłość. Ale tak wielka miłość może być tylko dziełem osób – i dodajmy w tym miejscu dla całości obrazu – dziełem łaski (…). Działanie zaś łaski jest ukryte w tych poczynaniach jako udział niewidzialnego Twórcy, który sam będąc miłością, ma moc kształtowania wszelkiej miłości…, byle tylko ludzie chcieli ją świadomie z Nim współ-tworzyć. Nie trzeba się zrażać nawet tym, że dzieje się to nieraz na drogach zawiłych i krętych. Łaska ma moc wyprostowywania dróg ludzkiej miłości” (Wojtyła, 124). Autor wyrażał też przekonanie, że istnieje jeszcze potrzeba pogłębienia tego tematu w świetle Ewangelii, „odczytanej i zrozumianej bardziej całościowo”. Do wychowania do miłości i odpowiedzialności nie wystarcza etyczna czy teologiczna miara, potrzeba jeszcze wiele poczynań w największej mierze wewnętrznych (duchowych), choć mających zewnętrzny swój wyraz (pedagogicznych), w każdym razie głęboko osobowy (antropologicznych).
2. Biblijny wymiar wychowania do miłości i odpowiedzialności
Dzięki natchnieniu przez Ducha Świętego Biblia posiada wartość wychowawczą i formacyjną, zachęca do dobrego czynu, prowadzi do doskonałości (2 Tm 3, 17). Właściwa zaś interpretacja i aktualizacja tekstów biblijnych umożliwia ich lekturę w procesie nauczania i wychowania. W oparciu o dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w Kościele (1993), wyróżnia trzy kroki (etapy) procesu aktualizacji tekstu: a) słuchanie słowa, b) rozpoznanie aspektów obecnej sytuacji, które tekst naświetla lub kwestionuje oraz c) wydobycie z pełnego sensu biblijnego elementów zdolnych płodnie przekształcić obecną sytuację, zgodnie ze zbawczą wolą Boga w Chrystusie (IBK IV A 2; Klich, 198; Pindel, 14-17). Proponujemy więc interpretację i aktualizację metodą lectio divina dwóch tekstów, które podkreślają wartość miłości wymagającej i odpowiedzialnej w wychowaniu.
2.1. „Pan bowiem karci, kogo miłuje, jak ojciec syna, którego lubi” (Prz 3, 12)
Pierwszym owocem odpowiedzialnego oddziaływania wychowawczego jest postawa słuchania (posłuszeństwo): „zdobywa się mądrość – słuchaniem uwag” (Prz 15, 32). Słuchanie łączy się ściśle z uznaniem autorytetu rodziców (Prz 1, 8n; 6, 20) i nauczycieli (Prz 5, 7; 7, 24n), stąd pouczenie i wyjaśnienie: „Strzeż, synu, nakazów ojca, nie gardź nauką matki, / (…), bo lampą jest nakaz, a światłem Prawo, drogą do życia – upomnienie, nagana (Prz 6. 20. 23).
Słuchanie nie wystarczy, dlatego kolejnym trwałym owocem nauczania i wychowania ma być zabieganie o zrozumienie (mądrość), które zakłada osobiste włączenie się w przyjęcie usłyszanej treści. Takie wejście w posiadanie mądrości połączone jest z wysiłkiem samego wychowanka, gdyż usłyszane słowo należy „złożyć w sercu” (Prz 2, 2).
Szczęśliwy mąż, którego Ty wychowujesz, o Panie, i prawem Twoim pouczasz (Ps 95, 12) oraz Błogosławiony jest człowiek, który mnie słucha, / który co dzień u drzwi moich czeka, czuwając u progu mej bramy. / Bo kto mnie znajdzie, znajdzie życie / i osiągnie upodobanie Pana (Prz 8, 34n).
W świetle refleksji i modlitwy biblijnej można wskazać na konkretne zadania wychowawców (Smołka, 342n):
a) przekazywanie wiedzy– antropologicznej, etycznej, psychologicznej i pedagogicznej, dotyczącej rozwoju osoby (kim jest człowiek? jaką wartość stanowi to, że jest osobą kochaną i wybraną? jaki jest cel jego życia? jakie ma możliwości i zobowiązania względem siebie i innych?);
b) stworzenie warunków i sytuacji wychowawczych zachęcającychdo pracy nad sobą, wskazanie możliwości i sposobów doskonalenia się (kształcenie cnót, charakteru, umiejętności), stawianie jasnych wymagań i osobistego świadectwa wierności głoszonym zasadom;
2.2. „Ja tych, których kocham, upominam i karcę. Bądź więc gorliwy i popraw się!” (Ap 3, 19)
Podporządkowanie się wychowanka prowadzi go do nawrócenia, odnowy i podjęcia zobowiązań moralnych, które umożliwiają pełne i owocne życie wiarą (Ap 2, 5. 16. 22; 3, 3. 9). To zabezpiecza również przed skarceniem. W tego typu wychowaniu nie dominowały groźby, chociaż je znano i poważnie się z nimi liczono, lecz perspektywa dóbr przyobiecanych w Księdze Mądrości Syracha (3, 1-16) i czwartym przykazaniu Bożym, stąd obowiązek, by stale o nim pamiętać i czynić go swoją codzienną modlitwą:
Czcij twego ojca i twoją matkę, abyś długo żył na ziemi, którą Pan Bóg twój, ci daje (Wj 20, 12; por. Kpł 19, 3) oraz Czcij ojca twego i matkę – jest to pierwsze przykazanie z obietnicą – aby ci było dobrze i abyś długo żył na ziemi (Ef 6, 2-3).
I na tym przykładzie można wskazać konkretne zadania dla wychowawców:
a) nauczanie przykazań, a zwłaszcza nowego przykazania, które streszcza się w nakazie wzajemnej miłości na wzór Bożej miłości (J 13, 34) oraz nakaz miłości bliźniego (także nieprzyjaciół) jak siebie samego (Rz 13, 8-10; por. Mk 12, 28-34; Mt 5, 43-48);
b) napominanie i korygowanie, dostarczające elementów do dzieła samowychowania (tzn. „umieć używać swej wolności w prawdzie, tzn. być prawdziwie wolnym”, „używać swej wolności dla tego, co jest prawdziwym dobrem” oraz „być człowiekiem prawego sumienia, być odpowiedzialnym, być człowiekiem «dla drugich»” (List do młodych nr 13);
c) wprowadzenie w proces stałego nawracania się jako przemiany „poprzez odnowę myślenia, aby rozeznać, jaka jest wola Boża, co [jest] szlachetne, co miłe, co doskonałe” (Rz 12, 2; por. Ef 4, 17. 22-24).
3. Personalno-egzystencjalna pedagogika miłości
Czy wychowanie do spotkania z Bogiem w ogóle jest możliwe? Wszak nawet egzystencjalnych spotkań między ludźmi nie da się wymusić, spowodować ani nawet zaplanować. Tym bardziej bezsilne są ludzkie zabiegi, by wyreżyserować swoim wychowankom spotkanie z Najwyższym. Czyż więc wysiłki pedagogiczne należy pod tym względem z góry przekreślić? – pytał ceniony pedagog (Tarnowski, 148).
Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej o katechizacji w naszych czasach twierdził, że wychowanie w wierze (katecheza) ma być czasem, w którym „chrześcijanin, przyjąwszy przez wiarę Jezusa Chrystusa, jako jedynego Pana, i przylgnąwszy do Niego całkowicie przez szczere nawrócenie serca, stara się lepiej poznać tego Jezusa, któremu się powierzył, poznać mianowicie Jego «tajemnicę», Królestwo Boże, które On zapowiada, wymagania, obietnice, zawarte w Jego ewangelicznym Orędziu, drogi, które wyznaczył dla wszystkich tych, którzy zechcą pójść za Nim” (Ct 20).
Czy możliwe byłoby przyjęcie Mistrza z Nazaretu „jako jedynego Pana” i przylgnięcie do Niego, gdyby nie nastąpiło uprzednie z Nim spotkanie i dialog? Można więc wyciągnąć wniosek, że celem wychowania religijnego (katechetycznego) według św. Jana Pawła II jest spotkanie z Jezusem Chrystusem, ścisły i osobisty związek z Nim, gruntowna przemiana osobista oraz poznanie przynajmniej podstawowego przesłania (orędzia) Jego Ewangelii.
Rozpoznanie Boga żyjącego jest drogą wiodącą do miłości, a «tak» naszej woli na Jego wolę łączy rozum, wolę i uczucie w ogarniający wszystko akt miłości. Jest to jednak proces, który pozostaje w ciągłym rozwoju: miłość nigdy nie jest «skończona» i spełniona, dojrzewa i właśnie dlatego pozostaje wierna samej sobie. Idem valle atque idem nolle – chcieć tego samego, nie chcieć tego samego, to właśnie starożytni uznali za prawdziwą treść miłości: stać się podobnym jedno do drugiego, co prowadzi do wspólnoty pragnień i myśli” (DCE 17). Dzięki spotkaniu z osobową Miłością, staje się możliwa miłość bliźniego (ucznia – wychowanka), która „polega właśnie na tym, że kocham w Bogu i z Bogiem również innego człowieka, którego w danym momencie może nawet nie znam lub do którego nie czuję sympatii. Taka miłość może być urzeczywistniona jedynie wtedy, kiedy punktem wyjścia jest intymne spotkanie z Bogiem, spotkanie, które stało się zjednoczeniem woli, a które pobudza także uczucia. Właśnie wtedy uczę się patrzeć na inną osobę nie tylko jedynie moimi oczyma i poprzez moje uczucia, ale również z perspektywy Jezusa Chrystusa” (DCE 18). O takim procesie wychowania nie decydują społeczne struktury, fundusze, techniki, strategie czy pomoce dydaktyczne; najważniejsze są w nim bezpośrednie relacje, np. rodziców z dziećmi, wychowawców z osobami powierzonymi ich odpowiedzialności, prowadzące do wzajemnego wzrastania w człowieczeństwie, którego ostatecznym źródłem jest podobieństwo do Boga (Rdz 1, 26n; Mdr 2, 23). Cel wychowania jest bliski ewangelizacji, która zmierza do wewnętrznej przemiany wychowanków: „stara się przemienić sumienia poszczególnych ludzi i wszystkich razem, potem ich działalność, a wreszcie ich życie i całe środowisko, w jakim się obracają (…) mocą Ewangelii ma dosięgać i jakby przewracać kryteria oceny, hierarchię dóbr, postawy i nawyki myślenia, bodźce postępowania i modele życia rodzaju ludzkiego, które stoją w sprzeczności ze słowem Bożym i planem zbawienia” (EN 18-19). Główną metodą jest dialog rozumiany nie tylko w kategoriach poznawczych jako wspólne poszukiwanie prawdy, ale także egzystencjalnie – jako wspólne odsłanianie prawdy o sobie, współuczestnictwo i obdarowywanie („bezinteresowny dar z samego siebie”); zadanie wychowawcy polega nie tyle na informowaniu czy formowaniu wychowanka, ile na dawaniu świadectwa swoim postępowaniem i sposobem odnoszenia się do innych (i samego siebie) o tym, co najważniejsze, czyli o fundamentalnej wartości prawdy i godności osobowej, czyli zainicjowanie procesu samowychowania.
2) „Świadoma praca wychowawcza (proces wychowania)”. W ślad za rozeznaniem sytuacji duchowej (życiowej) człowieka współczesnego musi postępować świadoma praca wychowawcza (proces wychowania), której źródłem ożywczym jest miłość człowieka. Miłość człowieka jest zawsze konkretna, a równocześnie zawsze przechodzi przez jakąś abstrakcję – to znaczy: nigdy nie jest oddzielona od miłości człowieczeństwa jako takiego, od umiłowania prawdy i wolności, które to człowieczeństwo najistotniej budują. Stąd miłość (wychowanka – wychowawcy) jest tak bardzo duchowa, choćby wykorzystywała wszystko, czego dostarczają zmysły, i koncentrowała się na ciele. Trzeba przy tym pamiętać, że miłość wynika z widzenia przedmiotu umiłowanego, ale też poniekąd stwarza, a w każdym razie rozszerza i bogaci to wiedzenie. Miłość wreszcie nie lęka się trudu (i odpowiedzialności), jakie płyną z przedmiotu wychowania, ale „jest cierpliwa [i szlachetna]” (por. 1 Kor 15, 4). Wsłuchiwanie się w wychowanka. Uczenie się i wychowywanie wzajemne. Nie narzucanie i przymuszanie, lecz delikatna pomoc do budzenia zainteresowania Wartościami i poszukiwania ich aż do spotkania z Bogiem w Chrystusie dzięki łasce Ducha Świętego. Nie tyle oczekiwanie natychmiastowych wyników, co raczej nadzieja na dalszą przyszłość. Stała i cierpliwa atmosfera radości.
3) „Wychowanek”.Nie jest kimś niższym lub mniej wartościowym od wychowawcy, ale przeciwnie, może nad nim pod wieloma względami górować. Nie jesteśmy jego sędziami. Ewentualne wady musimy dostrzegać, lecz nie wolno utożsamiać z nimi wychowanka. Trzeba odnaleźć w nim zawsze obraz Boga, który go kocha i mu wybacza.
Podsumowanie
ks. Jan Kochel
Tekst opublikowany [w:] P. Landwójtowicz (red.), Matrimonio et familiae. Z problematyki małżeństwa i rodziny (Człowiek – Rodzina – Społeczeństwo, 26), Opole 2016, s. 129-143.
________________________
Bibliografia:
Adamski F. (red.), Wychowanie personalistyczne, Kraków 2005.Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas est, Poznań 2006 (skrót DCE).
Chrostowski W., „Kto wychowuje swego syna, będzie miał z niego pociechę” (Syr 30, 2). Elementy wychowawcze w biblijnej literaturze międzytestamentalnej, [w:] J. Bagrowicz, S. Janowski (red.), „Wy mnie nazywacie «Nauczycielem» i «Panem» i dobrze mówicie” (J 13, 13). Wychowanie w tradycji biblijnej późnożydowskiej i wczesnochrześcijańskiej, Toruń 2010, 51-69.
Górski K., Wychowanie personalistyczne, Poznań 1936.Gruber M.I., The Motherhood of God and the Other Studies (South Florida Studies in the History of Judaism 57), Atlanta 1992.
Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komentarzem biblistów polskich, red. R. Rubinkiewicz, Vocati, Warszawa 1999 (skrót IBK).
Jaeger W., Formacja człowieka greckiego I-III, Warszawa 2001.
Jankowski S., Greckie tło nowotestamentalnej pedagogii, [w:] J. Bagrowicz, S. Janowski (red.), „Wy mnie nazywacie «Nauczycielem» i «Panem» i dobrze mówicie” (J 13, 13), 71-95.
Jankowski S., Wychowanie w literaturze mądrościowej, w: J. Bagrowicz, S. Janowski (red.), „Pan, Bóg twój, wychowuje ciebie” (Pwt 8, 5). Studia z pedagogii biblijnej, Toruń 2005, 159-179
Jan Paweł II, Adhortacji apostolska Catechesi tradendae, Warszawa 1979 (skrót Ct).
Jan Paweł II, List do młodych, Watykan 1985.
Jan Paweł II, Tryptyk rzymski. Medytacje, Kraków 2003.
Kiereś B., O personalizm w wychowaniu. Studia i szkice z teorii wychowania, Lublin 2009.Klich A.E., Chrystocentryzm hermeneutyki biblijnej Jana Pawła II w katechezach o psalmach i kantykach (Duc in altum, 15), Kraków 2014.
Kochel J., Marek Z., Pedagogia biblijna w katechezie, Kraków 2012.
Kohler L., Baumgartner W., Stamm J.J., Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. 1, Warszawa 2008.
Kongregacja ds. Duchowieństwa. Dyrektorium ogólne o katechizacji, Poznań 1998 (skrót DOK).
Kostkiewicz J., Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918-1939, Kraków 2013.
Kudasiewicz J., Odkrywanie Ducha Świętego. Medytacje biblijne, Jedność, Kielce 1998.
Kudasiewicz J., Ojciec o matczynym sercu – Bóg w księgach prorockich, w: W. Chrostowski (red.), Żywe jest słowo Boże i skuteczne. Księga Pamiątkowa dla Ks. Prof. B. Wodeckiego, Warszawa 2001, 158-164.
Martini C.M., Dio educa il suo popolo, Milano 1987.
Martini C.M., Słownik duchowy. Mały przewodnik dla duszy, tłum. H. Bzikot, Kraków 1997.
Mickiewicz F., Warzecha J. (red.), „Ty, Panie, jesteś naszym Ojcem (Iz 64, 7). Biblia o Bogu Ojcu (Rozprawy i Studia Biblijne 5), Warszawa 1999.
Mollat D., Apokalipsa dzisiaj, tłum. J. Zychowicz, Kraków 1992.
Nowak M., Pedagogika personalistyczna, [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1. Warszawa 2006, 232-247.Paweł VI, Adhortacji apostolska Evangelii nuntiandi, Warszawa 1986 (skrót EN).
Pikor W., Odkrywanie siebie w dialogu z Jezusem. Narracyjna lektura Ewangelii św. Jana, Pelplin 2015.
Pindel R., Aktualizacja według dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej „interpretacja Biblii w Kościele”, [w:] T. Jelonek (red.), Z badań nad Biblią, t. 5, Kraków 2002, 14-17
Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1995
Porosło K., To mówi Amen. Spotkanie z Chrystusem Apokalipsy, Kraków 2014.
Ratzinger J. – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu. Dzieciństwo, tłum. W. Szymona, Kraków 2012.
Serenthà L., Moioli G., Corti R., La direzione spirituale oggi, Milano 1982.
Smołka E., Personalizm (w pedagogice), [w:] Encyklopedia Katolicka t. 15, Lublin 2011, 342n.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2004.
Tarnowski J., Dialog w wychowaniu, w: S. Klupaczyński (red.), Dialog w katechezie, Lublin 1998, 13-40.
Tarnowski J., Jak wychowywać? Warszawa 1993.
Tarnowski J., Problem chrześcijańskiej pedagogiki egzystencjalnej, Warszawa 1982.
Wojciechowski M., Apokalipsa Świętego Jana (NKB NT t. XX), Częstochowa 2012.
Wojtyła K., Człowiek drogą Kościoła, Fundacja Jana Pawła II, Warszawa 1992.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność (Źródła i monografie 111), Lublin 1986.
Wojtyła K., Love and Responsibility, trans. by G. Ignatik, Boston 2013.
Weigel G., Świadek nadziei, Kraków 20022.
[1] Anna Kamieńska w Notatniku w bardzo wymowny i prosty sposób pisze o odpowiedzialności: „Kiedy człowiek przestaje być dzieckiem? – Kiedy zaczyna odpowiadać za siebie. A kiedy jest dorosły? – Kiedy poczuwa się do odpowiedzialności za innych”; por. A. Kamieńska, Notatnik 1962-1975, Poznań 1982, 34.
[2] Taka forma występuje w Prz aż 60 razy.
[3] Termin ten występuje głównie w Prz – 15 razy (na 19 w Biblii Hebrajskiej).
