Warto przeczytać
Ewangelie. Ćwiczenia duchowne dla życia chrześcijańskiego [2016]
2016-09-15
Carlo Maria Martini, I Vangeli. Esercizi spirituali per la vita cristiana (Opere, vol. 2), Bompiani, 2016.
Drugi tom "Dzieł zebranych" kard. Carlo Maria Martiniego (1927-2012) nosi tytuł "Ewangelie. Ćwiczenia duchowne dla życia chrześcijańskiego". Po tomie poświęconym najbardziej spektakularnej inicjatywie Arcybiskupa Mediolanu, tj. "Katedrze dla niewierzących" ("Le cattedre dei non credenti"), która była swego rodzaju prekursorem późniejszego "Dziedzińca dialogu (pogan)", organizowanego w różnych centrach Europy, w tomie drugim powraca się do początków nauczania tego jednego z najbardziej znanych biblistów, duszpasterzy i intelektualistów przełomu tysiącleci.
"Martini był dla wielu z nas, którzy słuchaliśmy jego słów i czytaliśmy jego teksty, mistrzem w rozumieniu i docenianiu Biblii (...). Zbierał owoce specyficznego wkładu, którego dostarczały ćwiczenia w rytmie lectio divina: rozeznanie autentycznego (pełnego) sensu (...) w sposobie słuchania nie pozostawało w zawieszeniu, lecz odbijało się w praktyce i przemianie życia" - wyznał papież Franciszek we wstępie do pierwszego tomu.
Kolejny tom jest zbiorem rozważań - medytacji poświęconych czterem Ewangeliom: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana, które Kardynał prowadził w różnych okresach swojej aktywności naukowej i duszpasterskiej. Teksty te zostały przełożone na wiele języków, w tym również na język polski. W krakowskim Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy ukazały się:
Pierwszy rozdział tomu jest wprowadzeniem dotyczącym nauczania biblijnego i ćwiczeń ignacjańskich prowadzonych przez Carlo Mario Martiniego SJ. Zawiera on wstęp oraz dwa teksty wprowadzające: La Parola di Dio e gli Esercizi [1973] - Słowo Boże i Ćwiczenia [ignacjańskie] oraz Gli Esercizi ignaziani e i Vangeli sinottici [1977] - Ćwiczenia ignacjańskie i Ewangelie synoptyczne), które pozwalają wdrożyć czytelników w tradycyjne elementy formacji duchowej. Nauczenie biblijne kard. Martiniego zawsze posiadało znamiona specyficznej "pedagogii rozeznania duchowego" lub "szkoły rozeznania duchowego". Discernimento (rozeznanie) - jeden z podstawowych elementów duchowości ignacjańskiej - nie oznacza tu podejmowania decyzji, ani nawet oceniania faktów z myślą o decyzji. Rozeznanie jest po prostu oceną duchowych poruszeń, które się ujawniają w dwóch sytuacjach: w czasie dłuższej, pogłębionej modlitwy opartej na lekturze Pisma Świętego (lectio divina) oraz w momencie, kiedy człowiek musi dokonać ważnego wyboru życiowego. Proces ten rozwija w trzech etapach:
Drugi rozdział, obok wstępu proponuje tekst medytacji nad "drogą dwunastu" według Ewangelii Marka. Trzeci rozdział, obok medytacji nad Ewangelią Mateusza (Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Matteo [1981]) dodaje kolejną medytację o oryginalnym tytule Che cosa dobbiamo fare? (tłum. pol. Cóż mamy czynić? Wydawnictwo Ambona, Kielce 1996). Czwarty rozdział poświęcony jest medytacjom nad Ewangelią Łukasza. Znów dwa tekst: Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Luca - Ćwiczenia ignacjańskie nad Ewangelią Łukasza oraz L'evangelizzazione in San Luca [1980] - Głosiciel Ewangelii [ewangelizator] u Świętego Łuksza, WAM, Kraków 1993). Wreszcie piąty rozdział poświęcony jest Ewangelii Jana. Tutaj znów dwa tekst: Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Giovanni - Ćwiczenia ignacjańskie w świetle Ewangelii Jana (tłum. pol. Kochać Jezusa, WAM 2003) oraz Il caso serio della fede - Ważny przypadek wiary, Salwator, Kraków 2006).
Prof. Martini, wprowadzając w lectio divina, uczył równocześnie umiejętności rozeznania duchowego. Głęboka znajomość Pisma Świętego i trud rozeznania duchowego umożliwiają oryginalne i skuteczne połączenie pomiędzy Słowem Bożym a Ćwiczeniami duchowymi św. Ignacego Loyoly. Wypracowana metoda formacji duchowej stanowi konkretną pomoc, która ułatwia korzystającym z niej dojrzewanie w wierze: pobudza do nawrócenia, wzbogaca modlitwę chrześcijańską, rozeznanie i wybór w codziennych sytuacjach egzystencjalnych. Zdaniem kard. Martiniego zarówno lectio divina, jak i Ćwiczenia duchowne św. Ignacego skierowane są nie tylko do wybranych osób duchownych lub świeckich, lecz wszyscy chrześcijanie mogą dzięki nim otworzyć się na dar Słowa Bożego i dokonać rewizji własnego życia. Ponowne odkrycie tych tradycyjnych form pobożności stało u podstaw odnowy wielu wspólnot, grup i ruchów. Ćwiczenia umożliwiają również przejście od medytacji nad Słowem Bożym do praktycznego działania, łączą bowiem lectio divina z rozeznaniem duchowym i konkretnym zaangażowaniem duszpasterskim.
Podstawowym źródłem pogłębionej formacji chrześcijańskiej są cztery Ewangelie, w których Martini dostrzegał "cztery podręczniki inicjacji chrześcijańskiej". W procesie dojrzałości chrześcijańskiej Ewangelie zajmowały zawsze centralne miejsce, ponieważ ich ośrodkiem była Osoba Jezusa Chrystusa. Tradycja chrześcijańska zdecydowała o uznaniu kanoniczności czterech Ewangelie: według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Każda z nich jest w jednakowej mierze Ewangelią, czyli dobrą, radosną nowiną o wydarzeniach zamierzonych przez Boga. Jednak fakt, że jest więcej niż jedna ewangelia, stanowi dowód, iż mogą być różne sposoby podejścia do jednego misterium Chrystusa. Dzieła te nie są bowiem tylko opisem wydarzeń, ale interpretacją głębokiego sensu Objawienia, stąd pozostaje otwarta przestrzeń dla różnych ujęć. Jedno z istotnych doświadczeń podczas lektury Ewangelii dotyczy właśnie uświadomienia sobie oryginalności każdego ewangelisty, szczególnego sposobu przedstawienia Osoby i dzieła Chrystusa. Zdaniem kard. Martiniego każda z Ewangelii może być również odczytana i wyjaśniona w perspektywie procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego:
„Hipotezę roboczą” nt. "Ewangelii jako podręczników inicjacji chrześcijańskiej w Kościele pierwotnym" kard. Martini przejął od swojego kierownika duchowego o. Michaela Ledrus SJ. Znalazła ona odbicie w adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae (nr 11) jako "model na drodze katechetycznej i duchowej". Obecnie wielu odwołuje się do niej w prowadzonych rekolekcjach w rytmie lectio divina (por. ks. Krzysztof Wons SDS - Centrum Formacji Duchowej w Krakowie oraz strona internetowa Szkoły Słowa Bożego - www.ssb24.pl/). Podstawowym założeniem hipotezy jest możliwość odczytania w całości czterech Ewangelii jako modelu „drogi wychowawczej”, która wychodzi od sytuacji katechumena, a prowadzi do doświadczenia chrześcijańskiej dojrzałości. Wspomniana hipoteza poddana była wielokrotnej weryfikacji. W pierwszym okresie poszukiwań C.M. Martini przeprowadził Ćwiczenia duchowne, w których miał okazję rozwinąć niektóre aspekty formacji chrześcijańskiej według czterech Ewangelii jako modelu drogi duchowej. Równolegle z działalnością formacyjną opublikował cykl artykułów poświęconych wspomnianej perspektywie lektury Ewangelii. Istotna była również refleksja nad rozwojem powołania chrześcijańskiego w świetle poszczególnych Ewangelii: od powołania chrzcielnego do powołania kapłańskiego. W końcu w programie duszpasterskim poświęconym wychowaniu Itinerari educativi (Drogi wychowawcze) kard. Martini uznał, że przyjęty porządek pogłębionej lektury czterech Ewangelii, może być pożyteczny także w katechezie jako model drogi katechetycznej.
Propozycja formacji duchowej według czterech Ewangelii - zaproponowana przez kard. Martiniego - pozostaje "hipotezą roboczą". Ewangelia nie da się bowiem zamknąć w jakichkolwiek schemacie. To jest przecież dobra, radosna nowina (gr. eu-aggelion: eu: "dobrze" i aggello: "zwiastować") o Jezusie Chrystusie - Panu i Zbawicielu, który umarł i zmartwychwstał dla naszego zbawienia. Jednakże moja osobista lektura czterech Ewangelii już na zawsze pozostanie w perspektywie tych czterech etapów rozwoju życia duchowego: od doświadczenia chrzcielnego katechumena (Marek), poprzez systematyczne nauczanie katechetyczne (Mateusz) i stale ponawianą ewangelizację (Łukasz), aż po doświadczenie mistagogii we wspólnocie prowadzonej przez dojrzałych i odpowiedzialnych prezbiterów (Jan). Już na zawsze taka perspektywa lektury będzie związana z osobą i posługą Kardynała z Mediolanu. Natomiast medytacyjna lektura Ewangelii w rytmie lectio divina oraz w perspektywie procesu inicjacji chrześcijańskiej we wspólnocie Kościoła pozostanie najważniejszym wyzwanie dla wszystkich chrześcijan - świeckich i duchownych. Ponieważ głoszenie Ewangelii pozostaje "słowem skutecznym", a przy Bożej pomocy jej słowa budzą wiarę i zapewniają człowiekowi zbawienie (por. Rz 1, 16n; Flp 1, 27).
ks. Jan Kochel
Drugi tom "Dzieł zebranych" kard. Carlo Maria Martiniego (1927-2012) nosi tytuł "Ewangelie. Ćwiczenia duchowne dla życia chrześcijańskiego". Po tomie poświęconym najbardziej spektakularnej inicjatywie Arcybiskupa Mediolanu, tj. "Katedrze dla niewierzących" ("Le cattedre dei non credenti"), która była swego rodzaju prekursorem późniejszego "Dziedzińca dialogu (pogan)", organizowanego w różnych centrach Europy, w tomie drugim powraca się do początków nauczania tego jednego z najbardziej znanych biblistów, duszpasterzy i intelektualistów przełomu tysiącleci.
"Martini był dla wielu z nas, którzy słuchaliśmy jego słów i czytaliśmy jego teksty, mistrzem w rozumieniu i docenianiu Biblii (...). Zbierał owoce specyficznego wkładu, którego dostarczały ćwiczenia w rytmie lectio divina: rozeznanie autentycznego (pełnego) sensu (...) w sposobie słuchania nie pozostawało w zawieszeniu, lecz odbijało się w praktyce i przemianie życia" - wyznał papież Franciszek we wstępie do pierwszego tomu.
Kolejny tom jest zbiorem rozważań - medytacji poświęconych czterem Ewangeliom: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana, które Kardynał prowadził w różnych okresach swojej aktywności naukowej i duszpasterskiej. Teksty te zostały przełożone na wiele języków, w tym również na język polski. W krakowskim Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy ukazały się:
- Być z Jezusem. Medytacje nad Ewangelią św. Marka, tłum. S. Wąsik, F. Błaszkiewicz, S. Patalan, Kraków 1997 (org. L`itinerario spirituale dei Dodici nel Vangelo di Marco, Roma 1976);
- Głosić Jezusa. Medytacje nad Ewangelią św. Łukasza, tłum. S. Wąsik, F. Błaszkiewicz, Kraków 1999 (org. Gli esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Luca, Roma [1976] 1992);
- Słuchać Jezusa. Medytacje nad Ewangelią św. Mateusza, tłum. S. Wąsik, F. Błaszkiewicz, Kraków 2000 (org. Gli esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Matteo, Roma [1981] 1991);
- Kochać Jezusa. Medytacje nad Ewangelią św. Jana, tłum. A. Sobejko, Kraków 2003 (org. Il Vangelo secondo Giovanni nell`esperienza degli esercizi spirituali, Roma [1976] 1980).
Pierwszy rozdział tomu jest wprowadzeniem dotyczącym nauczania biblijnego i ćwiczeń ignacjańskich prowadzonych przez Carlo Mario Martiniego SJ. Zawiera on wstęp oraz dwa teksty wprowadzające: La Parola di Dio e gli Esercizi [1973] - Słowo Boże i Ćwiczenia [ignacjańskie] oraz Gli Esercizi ignaziani e i Vangeli sinottici [1977] - Ćwiczenia ignacjańskie i Ewangelie synoptyczne), które pozwalają wdrożyć czytelników w tradycyjne elementy formacji duchowej. Nauczenie biblijne kard. Martiniego zawsze posiadało znamiona specyficznej "pedagogii rozeznania duchowego" lub "szkoły rozeznania duchowego". Discernimento (rozeznanie) - jeden z podstawowych elementów duchowości ignacjańskiej - nie oznacza tu podejmowania decyzji, ani nawet oceniania faktów z myślą o decyzji. Rozeznanie jest po prostu oceną duchowych poruszeń, które się ujawniają w dwóch sytuacjach: w czasie dłuższej, pogłębionej modlitwy opartej na lekturze Pisma Świętego (lectio divina) oraz w momencie, kiedy człowiek musi dokonać ważnego wyboru życiowego. Proces ten rozwija w trzech etapach:
- pierwszy, fundamentalny polega na oczyszczeniu z grzechów, wszelkiej złej skłonności świadomej i dobrowolnej; bez tego nie istnieje rozeznanie, a lectio divina może stać się zwykłą dyskusją;
- drugi etap to medytacja zamysłu Bożego - planu zbawienia, objawionego na kartach Pisma Świętego;
- trzeci etap to refleksja nad całością wydarzeń życiowych.
Kolejne rozdziały dotyczą już poszczególnych ewangelii: od najstarszej Ewangelii Marka, dalej Ewangelii Mateusza, Łukasza, aż po Ewangelię Jana. Martini w latach siedemdziesiątych prowadził cykl rekolekcji dla różnych grup osób duchownych w rytmie lectio divina poświęconych poszczególnym Ewangeliom.Drugi rozdział, obok wstępu proponuje tekst medytacji nad "drogą dwunastu" według Ewangelii Marka. Trzeci rozdział, obok medytacji nad Ewangelią Mateusza (Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Matteo [1981]) dodaje kolejną medytację o oryginalnym tytule Che cosa dobbiamo fare? (tłum. pol. Cóż mamy czynić? Wydawnictwo Ambona, Kielce 1996). Czwarty rozdział poświęcony jest medytacjom nad Ewangelią Łukasza. Znów dwa tekst: Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Luca - Ćwiczenia ignacjańskie nad Ewangelią Łukasza oraz L'evangelizzazione in San Luca [1980] - Głosiciel Ewangelii [ewangelizator] u Świętego Łuksza, WAM, Kraków 1993). Wreszcie piąty rozdział poświęcony jest Ewangelii Jana. Tutaj znów dwa tekst: Gli Esercizi ignaziani alla luce del Vangelo di Giovanni - Ćwiczenia ignacjańskie w świetle Ewangelii Jana (tłum. pol. Kochać Jezusa, WAM 2003) oraz Il caso serio della fede - Ważny przypadek wiary, Salwator, Kraków 2006).
Prof. Martini, wprowadzając w lectio divina, uczył równocześnie umiejętności rozeznania duchowego. Głęboka znajomość Pisma Świętego i trud rozeznania duchowego umożliwiają oryginalne i skuteczne połączenie pomiędzy Słowem Bożym a Ćwiczeniami duchowymi św. Ignacego Loyoly. Wypracowana metoda formacji duchowej stanowi konkretną pomoc, która ułatwia korzystającym z niej dojrzewanie w wierze: pobudza do nawrócenia, wzbogaca modlitwę chrześcijańską, rozeznanie i wybór w codziennych sytuacjach egzystencjalnych. Zdaniem kard. Martiniego zarówno lectio divina, jak i Ćwiczenia duchowne św. Ignacego skierowane są nie tylko do wybranych osób duchownych lub świeckich, lecz wszyscy chrześcijanie mogą dzięki nim otworzyć się na dar Słowa Bożego i dokonać rewizji własnego życia. Ponowne odkrycie tych tradycyjnych form pobożności stało u podstaw odnowy wielu wspólnot, grup i ruchów. Ćwiczenia umożliwiają również przejście od medytacji nad Słowem Bożym do praktycznego działania, łączą bowiem lectio divina z rozeznaniem duchowym i konkretnym zaangażowaniem duszpasterskim.
Podstawowym źródłem pogłębionej formacji chrześcijańskiej są cztery Ewangelie, w których Martini dostrzegał "cztery podręczniki inicjacji chrześcijańskiej". W procesie dojrzałości chrześcijańskiej Ewangelie zajmowały zawsze centralne miejsce, ponieważ ich ośrodkiem była Osoba Jezusa Chrystusa. Tradycja chrześcijańska zdecydowała o uznaniu kanoniczności czterech Ewangelie: według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Każda z nich jest w jednakowej mierze Ewangelią, czyli dobrą, radosną nowiną o wydarzeniach zamierzonych przez Boga. Jednak fakt, że jest więcej niż jedna ewangelia, stanowi dowód, iż mogą być różne sposoby podejścia do jednego misterium Chrystusa. Dzieła te nie są bowiem tylko opisem wydarzeń, ale interpretacją głębokiego sensu Objawienia, stąd pozostaje otwarta przestrzeń dla różnych ujęć. Jedno z istotnych doświadczeń podczas lektury Ewangelii dotyczy właśnie uświadomienia sobie oryginalności każdego ewangelisty, szczególnego sposobu przedstawienia Osoby i dzieła Chrystusa. Zdaniem kard. Martiniego każda z Ewangelii może być również odczytana i wyjaśniona w perspektywie procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego:
- Ewangelia Marka jako ewangelia katechumena;
- Ewangelia Mateusza jako ewangelia katechety;
- Ewangelia Łukasza i Dzieje Apostolskie jako ewangelia misjonarza (ewangelizatora);
- Ewangelia Jana jako ewangelia prezbitera (dojrzałego i odpowiedzialnego za wspólnotę).
„Hipotezę roboczą” nt. "Ewangelii jako podręczników inicjacji chrześcijańskiej w Kościele pierwotnym" kard. Martini przejął od swojego kierownika duchowego o. Michaela Ledrus SJ. Znalazła ona odbicie w adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae (nr 11) jako "model na drodze katechetycznej i duchowej". Obecnie wielu odwołuje się do niej w prowadzonych rekolekcjach w rytmie lectio divina (por. ks. Krzysztof Wons SDS - Centrum Formacji Duchowej w Krakowie oraz strona internetowa Szkoły Słowa Bożego - www.ssb24.pl/). Podstawowym założeniem hipotezy jest możliwość odczytania w całości czterech Ewangelii jako modelu „drogi wychowawczej”, która wychodzi od sytuacji katechumena, a prowadzi do doświadczenia chrześcijańskiej dojrzałości. Wspomniana hipoteza poddana była wielokrotnej weryfikacji. W pierwszym okresie poszukiwań C.M. Martini przeprowadził Ćwiczenia duchowne, w których miał okazję rozwinąć niektóre aspekty formacji chrześcijańskiej według czterech Ewangelii jako modelu drogi duchowej. Równolegle z działalnością formacyjną opublikował cykl artykułów poświęconych wspomnianej perspektywie lektury Ewangelii. Istotna była również refleksja nad rozwojem powołania chrześcijańskiego w świetle poszczególnych Ewangelii: od powołania chrzcielnego do powołania kapłańskiego. W końcu w programie duszpasterskim poświęconym wychowaniu Itinerari educativi (Drogi wychowawcze) kard. Martini uznał, że przyjęty porządek pogłębionej lektury czterech Ewangelii, może być pożyteczny także w katechezie jako model drogi katechetycznej.
Propozycja formacji duchowej według czterech Ewangelii - zaproponowana przez kard. Martiniego - pozostaje "hipotezą roboczą". Ewangelia nie da się bowiem zamknąć w jakichkolwiek schemacie. To jest przecież dobra, radosna nowina (gr. eu-aggelion: eu: "dobrze" i aggello: "zwiastować") o Jezusie Chrystusie - Panu i Zbawicielu, który umarł i zmartwychwstał dla naszego zbawienia. Jednakże moja osobista lektura czterech Ewangelii już na zawsze pozostanie w perspektywie tych czterech etapów rozwoju życia duchowego: od doświadczenia chrzcielnego katechumena (Marek), poprzez systematyczne nauczanie katechetyczne (Mateusz) i stale ponawianą ewangelizację (Łukasz), aż po doświadczenie mistagogii we wspólnocie prowadzonej przez dojrzałych i odpowiedzialnych prezbiterów (Jan). Już na zawsze taka perspektywa lektury będzie związana z osobą i posługą Kardynała z Mediolanu. Natomiast medytacyjna lektura Ewangelii w rytmie lectio divina oraz w perspektywie procesu inicjacji chrześcijańskiej we wspólnocie Kościoła pozostanie najważniejszym wyzwanie dla wszystkich chrześcijan - świeckich i duchownych. Ponieważ głoszenie Ewangelii pozostaje "słowem skutecznym", a przy Bożej pomocy jej słowa budzą wiarę i zapewniają człowiekowi zbawienie (por. Rz 1, 16n; Flp 1, 27).
ks. Jan Kochel
Inne tomy: Opera omnia
