Dziesięć Przykazań Pana Cogito Herberta

2017-01-23

Jego twórczość należy do nurtu etycznego polskiej poezji XX wieku, bowiem skupia się na poszukiwaniu uniwersalnego systemu wartości - do nich poeta zalicza, np.godność, czyli postawę wyprostowaną. Pragnie przeniknąć sens egzystencji człowieka i przedmiotu, próbuje określić ich miejsce w życiu. Język poezji Herberta jest wyrafinowany, oszczędny i konkretny - korzysta ze stylizacji, paraboli, ironii…

Gustaw Herling – Grudziński pisał o Herbercie: „ma w sobie coś z Conrada”, bowiem wspólna jest obu pisarzom filozofia godności ludzkiej, bezkompromisowość i niezłomna wierność sobie, wierność, która rzuca wyzwania trudnemu światu.

W latach 80-tych powstał wiersz – tekst programowy opozycji antytotalitarnej - „Przesłanie Pana Cogito”. Sam poeta w tych latach został nazwany drugim obok Miłosza wieszczem narodowym.

Pan Cogito

Pan Cogito (alter ego poety) jest bohaterem wielu jego wierszy - wyraża poglądy i prawdy, które sam uważa za najważniejsze. Imię Cogito nawiązuje do filozofii Kartezjusza i jego myśli „Cogito ergo sum” (myślę, więc jestem). Herbert zgadza się z poglądami filozofii racjonalnej i uważa, że wyznacznikiem ludzkiego istnienia jest intelekt, zdolność człowieka do myślenia i kreatywności umysłowej.

Wiersz rozpoczyna się od apostrofy, a właściwie prawie cały utwór to wielka apostrofa:

po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę

idź wyprostowany wśród tych co na kolanach (…)

masz mało czasu trzeba dać świadectwo (…)

Podmiot liryczny radzi swemu bohaterowi: bądź odważny, reaguj gniewem na przemoc, zniewagę i gwałt, pogardzaj tchórzami i oprawcami, nie przebaczaj mordercom (przyzwolenia na gniew i pogardę, zakaz przebaczenia są niechrześcijańskie, ale mają rodowód w całej kulturze śródziemnomorskiej). Dalsze nakazy – nie bądź wyniosły, zarozumiały, nie miej oschłego serca, umiej kochać ludzi i świat natury, bądź pełen szacunku dla kultury i tradycji, bądź wierny sobie i swoim zasadom.

Nakazy Pana Cogito

Nakazy Pana Cogito przypominają biblijny Dekalog, więc:

1. Idź przez życie wyprostowany, to znaczy z godnością.
2. Dawaj zawsze świadectwo prawdy.
3. Bądź odważny.
4. Nie toleruj zła.
5. Nie pogardzaj ludźmi małymi.
6. Nie przebaczaj w cudzym imieniu.
7. Strzeż się pychy.
8. Kochaj.
9. Bądź wrażliwy.
10. Szanuj tradycję.

- biblijna stylizacja języka, np. tryb rozkazujący,

- dystychy-dwuwersy nawiązują do wersetów w Biblii,

- słownictwo, np. obalić w proch, dać świadectwo, zdradzić o świcie, zaiste, źródło zaranne, czuwaj,

- motyw pielgrzyma: idź, wstań (...) ci, co szli przez pustynię i ginęli w piasku,

- spójnik „a” w funkcji łącznej.

Ostateczna wymowa wiersza jest pesymistyczna - podmiot wielokrotnie powtarza, że prawdziwi bohaterowie nigdy nie są doceniani czy nagradzani. Nie otrzymują wawrzynu, złotego runa czy szacunku współczesnych sobie. Mogą spodziewać się chłosty śmiechu czy zabójstwa na śmietniku. Bohater nie ma jednak wyboru - jeśli chce być obrońcą prawdy, musi być przygotowany na śmierć. Los bohatera jest więc tragiczny, może być zapomniany, skazany na przegraną.

Utwory o Panu Cogito dotykają wielu różnorodnych spraw, bo taki jest świat. Łączy je postać, ten sam stosunek podmiotu do przedmiotu - sprawy, problemu, zjawiska - stosunek myślącego, uczciwego, konsekwentnego Pana Cogito. Myśli on o sobie samym, o innych - przodkach i współczesnych, o świecie, polityce, kulturze. Frapują go pytania egzystencjalne i eschatologiczne. To bohater o głębokiej duchowości, wyrazistej osobowości i precyzyjnych poglądach. Pan Cogito to jakby każdy z nas - jest przeciętny, zwyczajny, pełen wad, słabości, więc nam bliski. Stanisław Barańczak pisał: „Pan Cogito był dla mnie portretem współczesnego inteligenta ze wszystkimi jego słabościami i jednocześnie siłą. Stanowił klucz do zrozumienia człowieka”.

Krystyna

Źródła:

Sawicki S., Nowaczyński Piotr, Polska liryka religijna (Z cyklu Religijne tradycje literatury polskiej), Lublin 1983.