Fenomen katechez środowych Jana Pawła II

2014-04-26

1. Systematyczne nauczanie papieskie

We wczesnym chrześcijaństwie katecheza wiązała się z procesem przygotowania (wtajemniczenia) do sakramentu chrztu poprzez katechumenat. Ta ustna forma nauczania, prowadzona w kontekście liturgicznym, zanikła na przełomie VIII i IX w. Zachowały się jednak przykłady tego typu katechezy o charakterze katechumenalnym, m.in. Katechezy przedchrzcielne Cyryla Jerozolimskiego († 386)[3], Homilie katechetyczne Teodora z Mopsuestii († 428)[4], św. Jana Chryzostoma[5] oraz Ambrożego z Mediolanu († 397)[6]. Św. Augustyn († 430) napisał zaś dzieło Początkowe nauczanie religii, które było swego rodzaju podręcznikiem do katechezy dla diakona Deogratiasa z Kartaginy[7].

Wśród papieży systematycznie nauczających doktryny chrześcijańskiej warto wyróżnić Leona Wielkiego († 461), który zalecał wiernym powiązanie liturgii z codziennym życiem[8] oraz Grzegorza Wielkiego († 604), który wskazał na doniosłość urzędu pasterza Kościoła i łączące się z nim obowiązki, w tym obowiązek nauczania wiernych[9].

Okres Średniowiecza wyróżniała działalność wielkich misjonarzy chrześcijańskich: św. Augustyn z Canterbury, św. Bonifacy i inni, którzy głosząc Ewangelię w środkowej, zachodniej i południowej Europie (VI-IX w.) stworzyli nowy model przepowiadania o charakterze misyjnym. W tej sytuacji właściwa praca ewangelizacyjna i katechetyczna przypadała po przyjęciu chrztu św. Tego typu nauczanie domagało się pomocy w postaci prostego i integralnego kompendium, które obejmowałoby w sposób zwięzły istotne i podstawowe elementy wiary Kościoła. Pierwsze takie podręczniki (katechizmy) powstały w już w IX wieku[10]. Po Soborze Trydenckim ukazał się pierwszy katechizm powszechny Kościoła katolickiego Catechismus Romanus opublikowany w 1566 r. przez papieża Piusa V († 1572). Katechizm ten dzielił się na cztery klasyczne części, które od czasów biblijnych wyznaczał układ każdego tego typu kompendium nauczania wiary (I. Wiara; II. Sakramenty; III. Przykazania; IV. Ojcze nasz – modlitwa)[11].

W czasach nam bliższych św. Pius X († 1914) wydał kolejny katechizm, który okazał się bardzo popularnym wykładem zasad wiary katolickiej[12]. Ten sam papież w motu proprio Tra le Sollecitudini (1903) przypomniał, że prawdziwy duch chrześcijański ma swoje pierwsze i niepodważalne źródło w czynnym uczestnictwie w świętych tajemnicach oraz w uroczystej i publicznej modlitwie Kościoła. Zalecał częste korzystanie z sakramentów, popierając codzienne przyjmowanie Komunii św. przy dobrym przygotowaniu[13].

Wiek XX przyniósł nowe możliwości nauczania katechetycznego o charakterze globalnym przy użyciu środków społecznego przekazu. Katecheza poprzez radio upowszechniła się za czasów Piusa XI[14], a później nastał czas telewizji i internetu oraz związane z tym szerokie możliwości powszechnego nauczania doktryny chrześcijańskiej. Pierwszym papieżem, który wkroczył w „cyberprzestrzeń”, korzystając z sieci internetowej był Jan Paweł II. Z wielką odwagą podjął wyzwania związane z Internetem. W tym medium dostrzegł nowe forum głoszenia Ewangelii[15]. Następca Benedykt XVI w orędziu Nowe technologie, nowe relacje. Krzewić kulturę poszanowania, dialogu i przyjaźni wyraził życzenie, aby „cyberprzestrzeń była (…) miejscem krzewienia kultury szacunku, dialogu i autentycznej przyjaźni, sprzyjających kwitnieniu wartości prawdy, zgody i wyrozumiałości”. Młodych katolików wezwał, ażeby byli „świadkami wiary w cyfrowym świecie”. „Zaprzęgajcie te nowe technologie do głoszenia Ewangelii, tak aby Dobra Nowina nieskończonej miłości Boga do każdej osoby brzmiała w nowy sposób w naszym coraz bardziej technologicznym świecie” – powiedział Ojciec Święty i zachęcił, by wszyscy użytkownicy nowych technologii komunikacji wykorzystywali ich potencjał do zacieśniania więzi przyjaźni i solidarności, przyczyniając się do budowy lepszego świata[16].

2. Tematyka nauczania katechetycznego Jana Pawła II

We wspomnianej adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae Ojciec św. osobne miejsce poświęcił kwestii integralności treści nauczania katechetycznego. Dostrzegł trzy zasadnicze punkty zasługujące na szczególną uwagę. Pierwszy dotyczył samej integralności nauki, gdyż „każdy z uczniów Jezusa ma prawo otrzymać «słowo wiary» (Rz 10, 8)”, czyli „pełne i całkowite w swej ostrości i sile, nie może ono być okaleczone, zafałszowane, lub zubożone. Kto w jakimkolwiek punkcie narusza integralność orędzia, ten tym samym niebezpiecznie wyjaławia samą katechezę i zagraża jej owocom, których mają prawo po niej oczekiwać, sam Chrystus i wspólnota kościelna (…). Żadnemu katechecie nie wolno własną powagą dzielić dziedzictwa wiary na to, co on uważa za ważne i nieważne, aby potem jednego nauczać, a drugie przemilczeć” – przekonywał papież (Ct 30). Drugi punkt dotyczy pomocy metod pedagogicznych w nauczaniu religii. „Troska o integralność nauczania nie przekreśla potrzeby bezstronności ani umiejętności właściwego rozkładania i hierarchizowania materiału, dzięki którym każdy przyzna nauczanym prawdom, przekazanym zasadom i wskazanym drogom życia chrześcijańskiego taką wagę i znaczenie, jakie im się należą (…). Zastosowana metoda i język muszą być narzędziami, przy pomocy których będzie przekazywana całość, a nie tylko część «słów życia wiecznego» (J 6, 69; por. Dz 5, 20; 7, 38), czyli «dróg życia» (Dz 2, 28; por. Ct 31). Trzeci punkt dotyczy ekumenicznego wymiaru katechezy. Katecheza będzie miała taki wymiar, jeśli „nie przestanie nigdy nauczać, że pełnia prawd objawionych i środków zbawienia, ustanowionych przez Chrystusa, znajduje się w Kościele Katolickim (por. DE 3 i 4)[17], będzie to jednak czyniła ze szczerym szacunkiem w słowach i czynach w stosunku do wspólnot kościelnych, które jeszcze nie żyją w doskonałej jedności z tymże Kościołem” (Ct 32).

Mając na uwadze powyższe kryteria wraz z biblijnym kryterium „analogii wiary” (por. Rz 12, 6), którą rozumiemy jako „spójność prawd wiary między sobą i w całości planu Objawienia” (KKK 114), papież Jan Paweł II od pierwszych chwil swego pontyfikatu podjął wielką misję wychowania w wierze i nauczania doktryny chrześcijańskiej, nie pomijając również trzeciej funkcji – funkcji inicjacyjnej, wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego.

Jakie zagadnienia (tematy) uznał wielki Papież za najbardziej aktualne u progu nowego tysiąclecia?

Pierwszym wielkim zagadaniem stał się temat „Odkupienia ciała a sakramentalność małżeństwa”. Ojciec św. Jan Paweł II wygłosił cykl katechez podczas środowych audiencji ogólnych w okresie: od 5 września 1979 do 28 listopada 1984 r. (w czterech seriach 130 katechez)[18]. Pierwszy cykl poświęcił analizie słów Chrystusa, które stanowią klucz do zrozumienia „teologii ciała”, czyli Chrystusowe odwołanie się do „początku” w rozmowie z faryzeuszami na temat jedności i nierozerwalności małżeństwa (por. Mt 19, 8; Mk 10, 6-9). Druga część poświęcona jest analizie sakramentu poprzez tekst z Listu do Efezjan (5, 21-33), który nawiązuje do biblijnego „początku” małżeństwa wyrażonego w słowach Księgi Rodzaju: „opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem” (2, 24). Systematyczne i całościowe nauczanie na temat sakramentu małżeństwa papież przeprowadził, uwzględniając dwa istotne wymiary dla tego sakramentu: wymiar przymierza i łaski oraz wymiar znaku. Na zakończenie podjął też analizę treści (rozbudowany komentarz) do encykliki Pawła VI Humanae vitae (25 lipca 1968).

Powstało wiele fachowych opinii, prac naukowych, analiz na temat zbioru katechez Mężczyzną i niewiastą stworzył ich, ale warto przytoczyć choć jedną znawcy i biografa Jana Pawła II, Georga Weigla: „Kościół i świat będą już na dobre w XXI wieku, a może nawet jeszcze dalej, zanim teologia katolicka w pełni przyswoi sobie zawartość owych 130 katechez wygłoszonych podczas audiencji generalnych. Jeśli teologia ciała zostanie potraktowana tak poważnie, jak na to zasługuje, może się okazać przełomowym momentem w wypędzaniu z katolickiej teologii moralnej manichejskiego demona wraz z jego deprecjonowaniem płciowości człowieka”[19]. Wydaje się, że wciąż przed nami stoi pilna potrzeba odkrycia „teologii ciała”, będącej również pedagogią, która „stara się wychować człowieka, stawiając przed nim wymagania, uzasadniając je, i wskazując drogi, jakie prowadzą do urzeczywistnienia tych wymagań”[20].

Drugi cykl systematycznych katechez, to znaczy podstawowego wykładu prawd wiary i moralności chrześcijańskiej, zainicjował przygotowania do Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Katechezy pt. „Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela” zostały wygłoszone podczas środowych audiencji ogólnych w okresie od 5 grudnia 1984 do 20 sierpnia 1986 r. (w czterech seriach 67 katechez)[21]. Dla katechetyki fundamentalnej bardzo cenne okazały się pierwsze sześć katechez – stanowiące swego rodzaju vademecum historii i pedagogii katechezy oraz relacji ewangelizacji i katechezy – podstawowego zadania Kościoła. Papież zwrócił uwagę na to, że nieprzypadkowo dwa kolejne zebrania Synodu Biskupów pracowały nad sprawą ewangelizacji – i katechezy w posłannictwie Kościoła w świecie współczesnym[22].

Trzeci cykl pt. „Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela” stanowi drugi tom katechez Ojca św. na temat wyznania wiary. Papież wygłosił omawiane katechezy podczas audiencji generalnych w okresie od 27 sierpnia 1986 do 19 kwietnia 1989 r. (w trzech seriach 99 katechez)[23]. Wykład na temat Osoby, życia i posłannictwa Jezusa Chrystusa ma charakter kerygmatyczny. Porusza istotne zagadnienia: tajemnica odkupienia a rzeczywistość grzechu, Osoba Jezusa Chrystusa oraz Jego życie i posłannictwo.

Kolejny cykl katechez pt. „Wierzę w Ducha Świętego” to trzeci zbiór katechez na temat Credo Kościoła. Zawiera on katechezy wygłoszone podczas audiencji generalnych w okresie od 26 kwietnia 1989 do 3 lipca 1991 r. (w ośmiu seriach 82 katechez)[24]. Papież w tym cyklu nauczania wyjaśniał prawdę o Osobie Ducha Świętego, tak jak została ona sformułowana w soborowym Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskim.

Piąta seria katechez dotyczyła tajemnicy Kościoła. Tom pt. „Wierzę w Kościół” zwraca uwagę na podstawowe jego przymioty: jeden, święty, powszechny i apostolski. Papież wygłosił omawiane katechezy podczas audiencji generalnych w okresie od 10 lipca 1991 do 30 sierpnia 1995 r. (w dziewięciu seriach 137 katechez)[25]. Zaraz po tej serii – zgodnie z sugestią soborowej Konstytucji o Kościele – Ojciec św. podjął temat „Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła”. Zbiór katechez wygłoszonych podczas audiencji generalnych w okresie od 6 września 1995 do 12 listopada 1997 r. (w trzech seriach 70 katechez)[26]. Ten temat Credo Kościoła był szczególnie bliski sercu Jana Pawła II. „Chciałbym skierować spojrzenie ku Błogosławionej Dziewicy – Tej, która w sposób doskonały urzeczywistniła świętość Kościoła i stanowi jego wzór” – wyznał Papież[27].

Ten ogromny wysiłek katechetyczny Jana Pawła II (zbiór ok. 600 katechez) przygotował Kościół na Wielki Jubileusz Roku 2000. Od listopada 1997 r. do końca roku 2000 papież głosił katechezy, które miały „bardziej bezpośrednio pomóc zrozumieć sens Jubileuszu i głębiej go przeżyć”. Katechezy „jubileuszowe” zasadniczo korespondowały z planem precyzyjnie określonym przez Wielkiego Proroka naszych czasów i przełomu tysiącleci – Jana Pawła II[28].

W Liście Tertio millennio adveniente papież określił harmonogram przygotowań, który podzielił na dwie fazy. Faza bezpośredniego przygotowania do jubileuszu, czyli okres od 1997 do 1999 roku, skupiona wokół Chrystusa, Syna Bożego, który stał się człowiekiem. Miała ona charakter trynitarny: Jezus Chrystus (rok I), Duch Święty (rok II), Bóg Ojciec (rok III)[29]. Papież zauważył, że pierwszy rok przygotowań będzie „czasem sprzyjającym ponownemu odkryciu katechezy – jej pierwotnego sensu i wartości jako «nauki Apostołów» (Dz 2, 42) o osobie Jezusa Chrystusa i Jego tajemnicy zbawienia. Bardzo przydatne będzie tu pogłębienie studium Katechizmu Kościoła Katolickiego, który przedstawia «wiernie i w sposób uporządkowany (…) naukę Pisma Świętego, Tradycji żyjącej w Kościele i autentycznego Magisterium, a także duchowe dziedzictwo Ojców i świętych Kościoła, aby umożliwić lepsze poznanie chrześcijańskiego misterium i ożywienie wiary Ludu Bożego». Realizm wymaga, by nie zaniedbać także pouczenia wiernych o błędnych poglądach na temat osoby Chrystusa i właściwie naświetlić różne formy sprzeciwu wobec Niego i wobec Kościoła” (TMA 41).

Papież wskazał zatem wyraźnie na perspektywę biblijną i apologetyczną współczesnego nauczania katechetycznego. Potwierdził tę wizję w kolejnym dokumencie wydanym na zakończenie wielkiego jubileuszu, czyli w liście apostolskim Novo millennio ineunte[30], gdzie mocno podkreślił fakt, że nie trzeba wyszukiwać „nowego programu”: „Program już istnieje: ten sam, co zawsze, zawarty w Ewangelii i w żywej Tradycji. Jest on skupiony w istocie rzeczy wokół samego Chrystusa, którego mamy poznać, kochać i naśladować (…). Ten właśnie niezmienny program jest naszym programem na trzecie tysiąclecie” (NMI 29). Celem wychowania i nauczania w wierze jest wprowadzanie w życie Kościoła: „Czynić Kościół domem i szkołą komunii: oto wielkie wyzwanie, jakie czeka nas w rozpoczynającym się tysiącleciu, jeśli chcemy pozostać wierni Bożemu zamysłowi, a jednocześnie odpowiedzieć na najgłębsze oczekiwania świata” (NMI 43). Ostatecznym celem katechezy jest przecież krzewienie komunii z Jezusem, doprowadzenie do spotkania z Nim, do zjednoczenia, a nawet głębokiej z Nim zażyłości (por. Ct 5).

Ostatni cykl katechez Jan Paweł II rozpoczął się 28 marca 2001 r. i trwał prawie do końca (tj. do 26 stycznia 2005 r.), a „po jego odejściu do domu Ojca” kontynuował go papież Benedykt XVI. Ten cykl katechez poświęcony był rozważaniom nt. Liturgii godzin[31]. Już w liście apostolskim Novo millennio ineunte Ojciec św. wyraził życzenie, by „coraz bardziej wyróżniała Kościół «sztuka modlitwy», której musi się on uczyć wciąż na nowo od Boskiego Mistrza” (por. NMI 32)[32]. Papież podjął zatem bardzo ambitne zadanie rozbudowanego cyklu katechez – zgodnie zresztą ze starożytnym czteroczęściowym schematem nauczania – poświęconego modlitwie. Benedykt XVI wygłaszając pierwszą katechezę 4 maja 2005 r. z wielką pokorą wyznał: „Postanowiłem kontynuować w katechezach omawianie psalmów i pieśni (…), wykorzystując teksty przygotowane wcześniej przez mojego drogiego poprzednika Papieża Jana Pawła II”[33]. Całość cyklu zakończyła się katechezą nt. hymnu Magnificat (15 lutego 2006 r.), w której papież dziękował Bogu „za ten dar Ducha Świętego, skarbiec wiary i Bożej mądrości” oraz zachęcił wszystkich wiernych „do korzystania z tych natchnionych modlitw”[34].

Prawie 27 lat pontyfikatu ujawniło wielki zapał, talent i zaangażowanie w posłudze katechetycznej Jana Pawła II. Wielki Papież pozostawił potomnym okazały zbiór nauczania doktryny chrześcijańskiej (ok. 1000 katechez), oparty na podstawowych filarach wykładu, a zwłaszcza dwóch z nich, tj. symbolu wiary i modlitwy. Długo jeszcze nauczanie to pozostanie inspiracją dla nauczycieli i katechetów oraz życia i misji Kościoła w świecie współczesnym. Ważną rolę w tym względzie mają do zrobienia różne centra i instytuty badań nad nauką i myślą Jana Pawła II, dokumentujące dorobek wielkiego naszego Rodaka, w tym Instytut Badań Nauczania Papieskiego przy Centrum Kultury i Nauki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego w Kamieniu Śląskim (inauguracja – 7 maja 2013 r.)[35].

3. Ewangelizować czy katechizować (potrzeba katechezy ewangelizacyjnej)?

Na zakończenie warto jeszcze poszukać klucza interpretacyjnego nauczania katechetycznego Wielkiego Papieża. Jakiej katechezy pragnął nasz Święty Rodak? Jaka winna być katecheza w świecie, który potrzebuje re-ewangelizacji (nowej ewangelizacji)?

Wydaje się, że papież Wojtyła cały czas sam szukał odpowiedzi na te pytania[36]. Zmagał się z nimi już w Krakowie jako biskup i metropolita, później podczas Soboru Watykańskiego II, dwóch kolejnych Synodach Biskupów nt. ewangelizacji i katechizacji, poprzez praktykę wychowywania i nauczania w wierze w różnych zakątkach świata. Zmagał się z interpretacją terminów: „ewangelizacja” – „katecheza”; „nowa ewangelizacja” – „katecheza ewangelizacyjna”[37]. Badał związki i zależności tych dwóch odrębnych form przekazu orędzia zbawienia.

W dwóch mało znanych tekstach pochodzących z 1974 r. kard. Wojtyła uświadamiał, że Nowy Testament „pozwala nam na nowo identyfikować problematykę człowieka, która stoi u podstaw dzieła ewangelizacji”, a „ewangelizacja jako konkretne zadanie i działanie Kościoła odnosi się zawsze do sytuacji określanej przez przeciwdziałanie czyli anty-ewangelizację”[38].

Dlatego „wzmocnienie siły wewnętrznego człowieka” (Ef 3, 16; por. 2 Kor 2, 10-16; 4, 16) jest podstawowym celem ewangelizacji i katechezy. Papież przypominał, że „między katechezą a ewangelizacją nie ma ani rozdziału, ani przeciwstawienia, ani też całkowitej tożsamości, ale jakąś wewnętrzną więzią łączą się one ze sobą i wzajemnie uzupełniają” (Ct 18). Stąd też „katecheza często winna troszczyć się nie tylko o umocnienie wiary i jej nauczanie, ale z pomocą łaski także o jej stałe rozbudzanie (…). Troska ta w pewnej mierze określa i ukierunkowuje zakres języka i metod katechezy” (Ct 19).

„Problem katechezy to problem wiary” – przekonywał Papież[39]. Zanim będzie można wychowywać w wierze i nauczać doktryny chrześcijańskiej, trzeba wzbudzić w człowieku wiarę początkową (pierwsza ewangelizacja) lub rozbudzić ją na nowo u ludzi już ochrzczonych, którzy zagubili sens życia z wiary (nowa ewangelizacja).

Jan Paweł II w adhortacji Catechesi tradendae napisał wyraźnie, że „katecheza potrzebuje stałej odnowy przez pewne pogłębienie samego jej pojęcia, jej podstaw pedagogicznych, przez poszukiwanie stosownego dla niej języka, przez wykorzystanie nowych środków do skutecznego przekazu własnego orędzia” (Ct 17).

Zgłębiając zatem greckie słowo katecheō, które pierwotnie znaczyło „wołać z góry” (ex alto), również „wywołać echo” (katà – z góry, echeō – brzmieć, wypowiadać), papież sięgnął do Dziejów Apostolskich i wspomniał jerozolimskie narodzenie Kościoła w dniu Pięćdziesiątnicy, kiedy nowi uczniowie „«trwali w nauce Apostołów» (2, 42), a trwanie takie oznacza spotkanie w wierze tych, którzy nauczają, i tych, którzy bywają nauczani”. Późniejsze znaczenie wskazuje również na działalność pedagogiczną: „pouczać (gdy głos nauczyciela jest świadomym niejako echem pytania ucznia, a odpowiedź ucznia – echem nauczyciela)”. To wyjaśnienie przypomina, że „pouczenie, jakim jest katecheza, dokonuje się nie tylko w sposób jednostronny, jako wykład, ale także w drodze rozmowy, poprzez pytania i odpowiedzi”[40]. Do biblijnych źródeł katechezy – jej pierwotnego sensu i wartości jako „«trwali w nauce Apostołów» o osobie Jezusa Chrystusa i Jego tajemnicy zbawienia” – papież powróci w kontekście wielkiego Jubileuszu w liście Tertio millennio adveniente, podkreślając zarazem, że wszystko powinno zmierzać do ożywienia wiary i świadectwa chrześcijan: „Aby to świadectwo było skuteczne, trzeba rozbudzić w każdym wierzącym prawdziwą tęsknotę za świętością, mocne pragnienie nawrócenia i osobistej odnowy w klimacie coraz żarliwszej modlitwy i solidarności z bliźnimi, zwłaszcza z tymi najbardziej potrzebującymi” (TMA 42).

Tutaj rozumienie katechezy spotka się z nowym terminem, który proponują autorzy Dyrektorium Ogólnego o Katechizacji (1997), czyli z „katechezą ewangelizacyjną”[41]. Tego typu katecheza staje się dziś pilna i nieodzowna, gdyż „zmierza do wychowania chrześcijan w poczuciu ich tożsamości jako ochrzczonych, wierzących i członków Kościoła, otwartych i prowadzących dialog ze światem. Przypomina im podstawowe elementy wiary, inspiruje w rzeczywistym procesie nawrócenia, pogłębia w nich prawdę i wartość orędzia chrześcijańskiego wobec zastrzeżeń teoretycznych i praktycznych [aspekt apologetyczny], pomaga im w wyborze i przeżywaniu Ewangelii w życiu codziennym, uzdalnia ich do uzasadnienia nadziei, jaka jest w nich, dodaje im odwagi do realizacji ich powołania misyjnego przez świadectwo, dialog i głoszenie” (DOK 194).

Wyróżnione w powyższej definicji znamiona katechezy o charakterze ewangelizacyjnym były stale obecne w nauczaniu Jan Pawła II. Można by powiedzieć, że zrealizował je w 100 procentach! Jego katecheza była „nasycona sokiem ewangelicznym” (wymiar biblijny i apologetyczny), głoszona językiem „przystosowanym do czasu i osób” (wymiar pedagogiczny przy użyciu różnych metod i środków przekazu) (por. EN 54; DOK 194)[42]; była katechezą wierną Bogu i człowiekowi, czyli ewangelizując – wychowywała w wierze i wychowując – ewangelizowała (por. Ct 55. 58; DOK 145. 147). Katecheza głoszona podczas audiencji ogólnych docierała do milionów chrześcijan dzięki nowoczesnym środkom społecznego przekazu – miała zatem charakter globalny, cechowała ją otwartość na obecność Ducha Świętego, który działa w ludzkich sercach i kulturach, ożywia wszelką działalność misyjną Kościoła oraz uzdalnia uczniów Chrystusa zarówno do przyjmowania, jak i głoszenia Ewangelii (RMis 7. 29. 52; por. EG 259-283)[43].