Najpierw była powieść Milczenie (Chinmoku), wydana w 1966 przez Japończyka Shusaku Endo: jej ekranizacji podjął się Martin Scorsese, reżyser od lat okazujący zainteresowanie tematyką religijną. W tym nurcie znajdują sięm.in. Ostatnie kuszenie Chrystusa (1988) i Kundun - życie Dalaj Lamy (1997), ale również w dramatach czy filmach gangsterskich Scorsesego widać głębokie myślenie religijne.

Film nawiązuje do wydarzeń, jakie miały miejsce w Japonii w XVII w., pokazując losy japońskich katolików podczas dziesięcioleci krwawych prześladowań. Akcja zaczyna się w roku 1633, gdy do jezuitów w Rzymie docierają niejasne wiadomości co do losu jednego z misjonarzy, o. Fereiry. Dwóch młodych zakonników, Rodrigues i Garrupe, udaje się do Japonii, by odnaleźć swego dawnego mistrza. Ich przewodnikiem staje się rybak Kichijiro; Japończyk okazuje się być chrześcijaninem, który podczas wcześniejszych prześladowań, w których zginęli jego bliscy, wyparł się wiary. Rodrigues i Garrupe trafiają do wioski, której mieszkańcy, mimo grożących prześladowań, potajemnie wyznają wiary. Dla nich sprawują kapłańską posługę: spowiadają, chrzczą, lecz wkrótce zaczyna się kolejna fala prześladowań, która dotyka zarówno japońskich katolików, jak i obu księży, którzy zostają aresztowani. Odtąd pierwszoplanowym ohaterem filmu staje się o. Rodrigues, utożsamiający się ze zdradzonym i skazanym Chrystusem, poddawany przez samuraja Inoue perfidnym szantażom. Momentem szczególnej próby staje się spotkanie z dawnym mistrzem, o. Fereirą, który wyparł się wiary i służy Japończykom. „Możesz ich uratować, jeśli się wyprzesz”, mówi do Rodriguesa Fereira, dowodząc, że uratowanie zabijanych chrześcijan za cenę własnej zdrady miałoby być aktem największej miłości Boga.Ostatecznie Rodrigues poddaje się: Japończycy zmuszają go do małżeństwa, po latach umiera.

Tytułowe milczenie, podkreślone wyciszoną ścieżką dźwiękową, pozbawioną muzyki, to wyrzut, z jakim do Boga zwraca się uwięziony Rodrigues w poczuciu opuszczenia i osamotnienia, bezsilny wobec cierpienia swych japońskich współwyznawców: głos spoza kadru zdaje się jednak dawać odpowiedź, która pozwala rozpoznać w doświadczeniu poddawanych torturom chrześcijan cierpienie Chrystusa, który nie opuścił swoich sióstr i braci. Kichijiro, wielokrotnie pod przymusem wypierający się wiary, zdaje się być figurą Judasza (to on doprowadził samurajów do skrywającego się Rodriguesa), a zarazem Piotra, uznającego swoją zdradę i błagającego o wybaczenie. Film opowiada o tym, że nie wszystkim udało się dochować heroicznej wierności wierze, wskazując jednak pułapki szantażu, perfidnie zastawiane przez prześladowców. Kichijiro zadaje dramatyczne pytanie o to, dlaczego nie mógł być chrześcijaninem wcześniej, kiedy w jegoojczyźnie było spokojnie? Film jest dość wierny narracji i strukturze książki, złożonej z listów i wspomnień, przeplatanych bieżącą akcją, lecz Scorsese dopowiada dalsze losy postaci: Kichijiro, w książce postać tchórzliwa, w filmie wielokrotnie upada i powstaje, by stać się męczennikiem. Dla zrozumienia postawy Rodriguesa, który zdaje się być apostatą, trzeba uważnie oglądać ostatnią scenę, gdy podczas pogrzebu jego żona wkłada mu w dłonie drewniany krzyżyk, który przed laty otrzymał od jednego z chrześcijan – męczennika z rybackiej wioski. 

Milczenie Martina Scorsesego staje się uniwersalną opowieścią o pojednaniu, stawiającą w dramatyczny sposób pytanie o granice przebaczenia („Czy aż siedem razy? ... aż siedemdziesiąt po siedem razy”), o wierze niedoskonałej, będącej jednak poszukiwaniem Boga, milczącego, a może współcierpiącego? Film, który został dedykowany japońskim chrześcijanom i ich duszpasterzom („Ad maiorem Dei gloriam”), można też odczytać jako hołd złożony tym wszystkim, którzy cierpieli iumierali od początku chrześcijaństwa aż po męczenników XXI wieku oddających życie dlatego, że wierzą w Chrystusa. 

ks. Marek Lis

Milczenie [Silence], reż. Martin Scorsese, sc. M. Scorsese, Jay Cocks, obsada: Andrew Garfield (Rodrigues), Adam Driver (Garupe), Yôsuke Kubozuka (Kichijiro), Liam Neeson (Fereira), Issei Ogata (Inoue), USA / Tajwan / Meksyk 2016, 161’.